علیات

ارکان گاه‌شمارى و گاه‌نامه

کوچک‌ترين واحد گاهنامه‌ روز (day) يا شبانه‌روز است، بزرگترين واحد گاهنامه سال (year) است. واحدهاى کوچکتر از شبانه‌روز، يعنى ساعت و اجزاء آن، جز در مورد اشاره به زمان دقيق رويدادهاى خاص، مثلاً طلوع و غروب خورشيد، کاربردى در تقويم‌نگارى ندارند. هم‌چنين از واحدهاى بزرگتر از سال، مانند سده يا هزاره، در تقويم‌نگارى استفاده نمى‌شود. در تقويم‌نگارى دو واحد زمانى ديگر نيز به‌کار مى‌رود: هفته (week) و ماه (month).

هفته به‌عنوان واحد زمانى متشکل از هفت روز معمولاً فاقد نام است. اما روزهاى هفت‌گانهٔ آن معمولاً هريک نامى دارند.

ماه به‌عنوان واحد زمانى متشکل از چند روز، معمولاً ۲۹، ۳۰، يا ۳۱ روز، داراى نام يا شماره است. روزهاى متعلق به‌هر ماه، چنانکه خواهيم ديد، گاهى داراى نام بوده‌اند، اما معمول‌ترين شيوهٔ نمايشِ يک روز از يک ماه استفاده از شماره است.

افزون بر نام روز هفته، شمارهٔ روز، و شمارهٔ ماه يا نام ماه به‌نام يا شماره‌اى براى سال نيز نياز داريم.

شماره‌گذارى يا نامگذارى سال معمولاً از سال وقوع يک رويداد طبيعى يا تاريخي-اجتماعي-فرهنگى ويژه صورت مى‌گيرد. چنان سالى را مبداء مى‌ناميم، که به مثابه مبداء ”تاريخ“ (يا مبناى گاه‌شماري) انتخاب شده است. در معناى دقيق، مبداء (epoch) را نخستين روزِ نخستين ماهِ نخستين سالِ يک گاه‌شمارى تعريف مى‌کنيم.

در طول تاريخ و نزد ملل مختلف سال وقوع رويدادهائى به‌منزلهٔ مبداء گاه‌شمارى پذيرفته شده‌اند که بعضى از مهم‌ترين آنها عبارت است از: آفرينش جهان (برپايهٔ محاسبات حاصل از اعتقادات دينى يا اسطوره‌اي)، توفان بزرگ، آغاز فرمانروائى يک شاه يا يک امپراتور در يک کشور، بازى‌هاى المپيک، رويداد مهم در زندگى يک شاه، يک ملت يا يک پيامبر.

براى زمان شروع يک سال و ترتيب ماه‌ها معمولاً به آغاز سال، يا روز اول سال نيز نياز داريم. بدين‌سان هم مى‌توانيم زمان به پايان رسيدن يک سال و آغاز شدن سال ديگر، و هم شمارهٔ ترتيبى ماه‌ها و موقعيت آنها در يک سال را مشخص کنيم.

آغاز سال لزوماً با مبداء تاريخ يکى نيست. مبداء تاريخ، چنانکه گفتيم، سالِ وقوع يک رويداد (يا نخستين روز نخستين ماهِ آن سال) است و تنها يک‌بار روى داده است، در حالى‌که آغاز سال روز آغاز سال است و هرسال تکرار مى‌شود. براى مثال، آغاز سال هجرى خورشيدى اول فروردين هرسال است و هرسال تکرار مى‌شود در حالى‌که مبداء گاه‌شمارى هجرى خورشيدى آن سالى است که هجرت در آن روى داده است و هجرت، در واقع، چنانکه خواهيم گفت، در يکشنبه ۲۴ شهريور سالى آغاز شده و در دوشنبه ۳۰ شهريور سالى پايان يافته است و آن سال به مثابه مبداء گاه‌شمارى انتخاب شده است.

بدين‌سان با شش رکن مى‌توانيم روزهاى گوناگون يک سال را مشخص کنيم: ۱. نام روز در هفته؛ ۲. شمارهٔ روز در ماه؛ ۳. شماره يا نام ماه؛ ۴. شماره يا نام سال؛ ۵. مبداء سال يا تاريخ و ۶. آغاز سال.

دو رکن مبداء سال و آغاز سال به‌ترتيب در شماره يا نام سال و ماه مستتر هستند، و معمولاً نوع گاه‌شماري، با توجه به مبداء، همراه با شمارهٔ سال ذکر مى‌شود. با توجه به ارکانى که نام برديم مى‌توانيم يک روز را در يک گاه‌شمارى استانده بيان کنيم:

يک روز در يک گاه‌شمارى استانده

با شمارهٔ ماه‌ها آغاز سال‌ها، و با شماره و نوع سال‌ها مبداء مشخص مى‌شود.

در مبحث زمان دربارهٔ شبانه‌روز، هفته، ماه و سال سخن خواهيم گفت. اما اکنون مى‌گوئيم با توجه به تعريفى که براى مبداء دو گاه‌شمارى وجود دارد، و نيز طول سال مورد استفاده در آن گاه‌شمارى‌ها مى‌توان فاصلهٔ دو مبداء را برحسب روز به‌دست آورد. اين فاصله بين‌التاريخين ناميده مى‌شود. مثلاً بين‌التاريخين براى گاه‌شمارى جلالى و گاه‌شمارى هجرى‌مهى ۱۶۶۷۹۷ روز است.