نقدِ زخمِ گزنده منفعت‌طلبی از خون شهدا

به گزارش روز یکشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، نمایش «عند از مطالبه» به نویسندگی مرتضی شاه کرم و کارگردانی سامان خلیلیان اثری حاضر در بخش مسابقه تئاتر ایران 2 و بخش چهل سالگی انقلاب اسلامی در سی و هفتمین جشنواره تئاتر فجر بر بستر روایتی در حوزه دفاع مقدس و پیامدهای آن نگاهی انتقادی را میان برخی افراد در جامعه بازتاب می‌دهد. افرادی که در مواجهه با نام و یاد شهدا، به واسطه فراموش کردن میراث معنوی آنها با نگاه منفعت طلبانه و سودجویانه به دنبال افزایش دارایی های مادی خود هستند.

** برخی به فکر کسب اموال شهید جوانی هستند
«عند از مطالبه» روایت کننده داستان زندگی جوانی است که در دوران حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس مفقودالاثر شده است. او که تک فرزند خانواده است در زمان جنگ در جبهه جنوب خدمت می‌کند که خبر مفقودالاثری او به خانواده داده می‌شود. پدر و مادر از رنج این فقدان خیلی زود دار فانی را وداع می‌گویند.
فارغ از میراث ماندگار معنوی او به عنوان یکی از یادگاران سرافراز دوران حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس، این بار ارث و میراث و دارایی‌های او به دغدغه ای برای اقوام و افرادی بدل می‌شود و نکته تلخ ماجرا اینجاست که حتی بستگان درجه دوم و سوم نیز تلاش می کنند تا هر یک از میراث مادی باقی مانده از او، به چنگ آورند.
در حقیقت این اثر نمایشی بازتاب دهنده سفلگی و بی مایگی افرادی از جامعه است که به واسطه خون شهدا و فراموش کردن آرمان‌های آنها و ارزش‌های معنوی آنان، تنها به زندگی دنیوی می‌اندیشند.

**«عندالمطالبه» از «عند از مطالبه»
دوستداران و مخاطبان هنر نمایش، مرتضی شاه کرم نمایشنامه‌نویس «عند از مطالبه» را به خوبی می شناسند. او خود از مردمان جنوب و از اهالی خطه خرمشهر است و جنگ را با گوشت و پوست استخوانش لمس کرده است. شاه کرم در سال‌های فعالیت در عرصه نمایشنامه‌نویسی همواره به شکل مستقیم با مقوله دفاع مقدس در ارتباط بوده است. حتی در آثاری که با نگاه اجتماعی به رشته تحریر درآورده همواره نوک قلمش به سمت پیامدهای جنگ در جامعه باز می‌گردد.
شاه کرم رسالت هنری خود را در پاسداشت و زنده نگه داشتن آرمان‌هایی می‌داند که با فاصله گرفتن تاریخ جامعه معاصر ما از سال های دفاع مقدس آرام آرام در حال رنگ باختن است.
یکی از مهم‌ترین توفیقات این متن نمایشی، نام آن است. «عند از مطالبه» در ذهن هر مخاطب شنونده یادآور مفهوم «عندالمطالبه» در مساله مهریه است. اینبار مرتضی شاه کرم با بازتاب دادن روحیه منفعت طلبی و تمامیت خواهی مادی شخصیت های اثر خود در قالب این نمایشنامه، افرادی را روایت می‌کند که فارغ از شخصیت والای انسانی در سطحی‌ترین و نازل‌ترین شکل زیست می‌کنند تا بتوانند در راستای حس منفعت‌طلبی از خون شهدا برای خود سهمی مادی به چنگ آورند.

** زبانی صریح و تلخ مانند «حقیقت»
نکته مهم این اتفاق به جایی باز می‌گردد که اتفاقا شاه کرم در روایت آثار نمایشی خود به ویژه نمایشنامه «عند از مطالبه» با پرهیز از کلیشه‌های رایج، در نقد آسیبی مانند «منفعت طلبی» با زبانی صریح به روایت مردمانی می پردازد که شهدا را به عنوان میراث داران آزادی و آزادگی در کشورمان بعد از حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس در زیر پرچم انقلاب اسلامی فراموش کردند و تنها به دنبال منفعت شخصی خود حتی روی هویت و اخلاقیات فردی یکدیگر پا می‌گذارند.
برگ برنده «عند از مطالبه» در جریان اثر نوشتاری به زبان پیراسته و دیالوگ‌هایی برخاسته از نبض جریان روز جامعه و در اختیار قرار دادن ماده خامی ناب برای تولید اثر نمایشی در دستان سامان خلیلیان به عنوان کارگردان این نمایش بازمی‌گردد.
خلیلیان نیز امانت‌دارانه تمام تلاش خود را برای تبدیل روایت نوشتاری به اثر تئاتری، به کار می‌بندد تا قدرت نمایشنامه شاه کرم را پیشاروی مخاطبان با کارگردانی درخشان این اثر به بهترین شکل ممکن تصویر کند.

** طمع و آتش سیری ناپذیر منفعت طلبی
نمایش «عند از مطالبه» به نقد رفتار افرادی در جامعه می پردازد که در میان تمام خصائل مادی و معنوی خود، یکی از بدترین آنها را سرلوحه فعالیت‌های اجتماعی خود قرار داده‌اند. افرادی که سامان خلیلیان از متن شاه کرم در «عند از مطالبه» پیشاروی مخاطبان تصویر می کند در یک نقطه مشترک هستند؛ تاکید بر نگاه مادی و طمع تمام ناشدنی.
شخصیت های مورد پرداخت خلیلیان از متن «عند از مطالبه»، فارغ از احترام و شان شخصیت انسانی با قدرت از آن عدول می کنند تا میل طمع ورزانه خود را در امور مادی اغنا کنند. این افراد با شخصیتی فروپاشیده عقاید خود را به آرمان‌های متعالی جوانی نسبت می‌دهند که برای ارزش‌های این نظام جان خود را از دست داده است.

** تمهیدی آشنا و زیرکانه اما اثربخش
خلیلیان در کار خود از یکی از آشناترین و در عین حال زیرکانه ترین تمهیدات نمایشی استفاده کرده است؛وی برای اجرای این اثر نمایشی که به صورت دوسویه در تالار قشقایی مجموعه تئاترشهر به صحنه رفته است از آینه هایی موازی استفاده کرده است. خاصیت آینه‌های موازی رو در روی هم تکرار تصویر تا بی‌نهایت است.
شخصیت‌های این اثر نمایشی در صحنه، مدام پیشاروی آینه ها قرار می‌گیرند و کارگردان به واسطه این تمهید به مخاطبان نشان می‌دهد که اینها تنها بخشی از افرادی هستند که به شکل متکثر در جامعه رنگ باخته از ارزش های معنوی و قدم گذاشته در سایه انحطاط فرهنگی نسبت به آرمان های دفاع مقدس، آرام آرام تنها به منافع شخصی خود به هر قیمتی فکر می‌کنند.
«عند از مطالبه» روایت افرادی است که در تحقق منافع مادی خود حاضر می‌شوند دروغگویی، نیرنگ، فریب و آسیب‌هایی از این دست را به عنوان خصائلی زشت در مقابل ماهیت و هویت آرمانی انسان متعالی، قرار دهند. افرادی که در نهایت تنها بخش کوچکی از اهداف زندگی خود را که همانا نیازهای مادی است، برآورده می‌کنند.

** دست بالای «عند از مطالبه» در قیاس با اجراهای سال 1397
«عند از مطالبه» پیش از اجرا در جشنواره بین المللی تئاتر فجر، 62 اجرای عمومی را پشت سرگذاشته بود. اثری که بعد از 30 اجرا به دلیل احترام به درخواست مخاطبان بی شمارش، چندین بار تمدید شد و به عنوان یکی از آثار موفق در سال 1397 در بُعد اجرای عمومی در حوزه آثار متعلق به بدنه دفاع مقدس و پیامدهای بعد از آن در ساحت نقد اجتماعی، در ارتباط گیری با مخاطب چه از نظر متنی و چه از نظر محتوایی دست بالا را در قیاس با بسیاری از آثار نمایشی در این حوزه دارد.

** وقتی که آه کامل شد
خلیلیان مانند شاه کرم و چه بسا بیشتر از او به عنوان نمایشنامه نویس اینبار در ساحت کارگردان با مخاطب خود صادق است. او صریح صحبت می کند. بی پیرایه، عریان و گاه لبه شمشیر نقد اجتماعی اش چنان تیز و تند است که می توان صدای شنیدن «آه» بلند را از نهاد مخاطبان در حین اجرای این اثر نمایشی شنید.
همین سرخوردگی و غم ناشی از آن که توسط «آه» مخاطب به صحنه سالن اجرا پرتاب می شود، ارتباط و همذات پنداری مخاطب با اثر نمایشی را نشان می‌دهد. چه هدفی والاتر برای یک کارگردان در جلب و جذب نظر مخاطب در ارائه و تولید یک اثر تئاتری وجود دارد. پس بدون هیچ شکی توفیق نمایش «عند از مطالبه» را می توان در کنار متن درخشان شاه کرم در کارگردانی صریح و ساده و بی‌پیرایه سامان خلیلیان جستجو کرد.

** تیپ‌هایی که شخصیت نمی‌شوند
اگر بنا شد در جریان این نقد بر مدار عدالت حرکت ‌کنیم در کنار تمام توفیقاتی که نمایشنامه و کارگردانی «عند از مطالبه» از آن بهره مند است در حوزه بازیگری به بیان آسیب‌هایی در این اثر نمایشی نیز اشاره کرد.
بازیگران به واسطه نقش نگاشته شده در نمایشنامه و هدایت کارگردان هیچ تلاشی برای تحقق بخشیدن شخصیت و کاراکترهای نمایشی نکرده و بازی خود را در حد «تیپ‌« نگه می‌دارند؛ اما نمی توان این خرده را به آنها و از همه مهمتر به خلیلیان وارد ندانست که چرا برخی از تیپ‌ها را به دلیل انگشت نما بودن در قالب کاراکتر برای اقناع هرچه بیشتر مخاطب و همذات پنداری مستمر با شخصیت‌های نمایشی فراتر نمی‌برد؟
هر چند در این میان نمی‌توان از بازی درخشان سیدعلی موسویان و محمد زواربی‌ریا نیز به سادگی عبور کرد. دو بازیگری که در خلال بازیگران متعدد نمایش «عند از مطالبه» یک گام و شاید بیشتر تلاش می‌کنند خود را از کالبد تیپ‌های این اثر نمایشی جدا کنند و می‌کوشند که بیشترین حس همراهی و همذات پنداری با مخاطب را در افزودن رگه‌هایی از خلق شخصیت در ارائه هنر بازیگری به مخاطب عرضه کنند. اتفاقی که باعث می‌شود بعد از پایان نمایش در خلال صحبت‌های مخاطبان نیز نام این دو بازیگر بیش از سایر بازیگران شنیده شود.
بدون هیچ شکی نمایش «عند از مطالبه» به قلم شاه کرم و کارگردانی خلیلیان به عنوان یکی از آثار حاضر در بخش مسابقه تئاتر ایران 2 می تواند در مراسم اختتامیه سی و هفتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر در موارد بسیاری به عنوان نامزد نام خود را مطرح کند و چه بسا بتواند جوایز مختلفی را در این بخش رقابتی جشنواره از آن خود کند.
سی و هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با سکان‌داری نادر برهانی مرند در 11 بخش مسابقه‌ای و جنبی که از بیست و دوم بهمن ماه آغاز شده تا چهارم اسفندماه در تهران ادامه خواهد داشت.
از امین خرمی
فراهنگ**9266** 9053