تعیین دقیق زادروز فردوسی فاقد سندیت تاریخی است

دکتر محمدجعفر یاحقی روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا پیرامون برخی تلاش ها و اعلام ها در خصوص گرامیداشت سالروز تولد فردوسی افزود: در چارچوب زندگی اجتماعی و فرهنگ قرون گذشته قید کردن روز دقیق تولد افراد دارای اهمیت نبوده لذا در مورد فردوسی نیز این چنین بوده است.
او ادامه داد: حتی سال تولد این بزرگمرد تاریخ ادبیات ایران پس از بررسی های متعدد با زحمت در سال 1329 هجری شمسی مشخص شد بنابراین تعیین روز دقیق تولد فردی در یک هزار سال پیش هرچند هم این فرد شاخص باشد به هیچ وجه امکان پذیر و شدنی نیست.
این استاد ادبیات حماسی در مورد انتخاب و اعلام نخستین روز بهمن ماه به عنوان زادروز فردوسی گفت: هیچ سند تاریخی در این زمینه وجود ندارد و نام بردن از این روز به عنوان زادروز فردوسی صرفا بر اساس محاسبات سرانگشتی، غیرعلمی و غیر رسمی صورت گرفته است. بر اساس چنین محاسباتی سومین روز دی ماه نیز به عنوان روز تولد فردوسی مورد اشاره قرار گرفته در حالی که این تاریخ نیز هیچ سندیتی ندارد.
مدتی است که نخستین روز بهمن ماه به عنوان زادروز حکیم ابوالقاسم فردوسی عنوان و با تبلیغات مجازی و نشر مطالب مختلف این روز به عنوان روز قطعی تولد شاعر حماسه سرای بلندآوازه ایران ذکر می شود.
فردوسی اوایل قرن چهارم هجری (319 خورشیدی) در روستای 'پاژ' از توابع توس خراسان در خانواده ای دهقان چشم به جهان گشود و با پی افکندن اثری جاودانه و ماندگار از خود، پاسبان زبان شیرین پارسی شد و نام و یاد خود را برای همه نسلهای ایران زمین ماندگار و محترم ساخت. وی اواخر قرن چهارم (397 خورشیدی) در 78 سالگی چشم از جهان خاکی فرو بست و در زادگاهش در دل خاک آرام گرفت.
اثر منظوم 'شاهنامه' پرآوازه ترین سروده فردوسی و بزرگترین رزمنامه جهان محسوب می شود که به نوعی دربردارنده تاریخ پیش از اسلام ایران باستان است.
صاحبنظران و فردوسی ‌‌شناسان با توجه به اشاراتی که در متن شاهنامه فردوسی آمده است اغلب معتقدند وی سال 329 هجری قمری متولد شده و سال 411 هجری قمری دار فانی را وداع گفته است. همچنین اطلاع دقیقی از تاریخ آغاز سرایش و پایان نگارش شاهنامه در دست نیست. پژوهشگران و صاحبنظران تاریخ ادبیات ایران با توجه به چند بیت از متن شاهنامه زمان آغاز سرایش آن را سال 365 و پایان آن را 400 هجری قمری می ‌دانند یعنی همان مدت 35 سالی که خود حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه آورده است.
از سوی دیگر بر اساس تحقیقات کارشناسان تاریخ ادبیات و فردوسی ‌شناسان پایان کار ویرایش نخست شاهنامه سال 384 و ویرایش نهایی آن نیز 400 هجری قمری است. گرچه گروهی سال 389 هجری قمری را نیز پایان ویرایش دوم شاهنامه دانسته‌ اند، آن هم به دلیل بیتهایی که در مدح سلطان محمود غزنوی آمده و اشاره به تاریخ آغاز پادشاهی وی دارد ولی خود فردوسی درباره روز و ماه پایان کار سرایش شاهنامه به صراحت در پایان کتابش آن را روز ارد(25 هر ماه) از ماه سپندارمذ(اسفند) اعلام کرده است.
گرچه پژوهشگران و فردوسی شناسان در خصوص سال تولد، وفات و آغاز و پایان سرایش شاهنامه به نوعی توافقی نسبی رسیده اند اما در خصوص روز دقیق تولد حکیم فردوسی هنوز توافقی وجود ندارد چنانکه نبود هیچگونه سندیت تاریخی مورد تاکید پژوهشگران و فردوسی شناسان است.

* نامعلومی زادروز 90 درصد ادبای متقدم ایرانی
عضو هیات علمی هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: روز دقیق تولد اهمیت آنچنانی برای بزرگداشت و گرامیداشت ارزش کار شعرا، فضلا و حکما ندارد چنانکه زادروز 90 درصد شعرا و فضلای بزرگ ایران زمین همچون مولوی، سعدی، حافظ و عطار مشخص نیست و خودشان نیز در آثارشان اشاره ای به این تاریخ نداشته اند.
دکتر یاحقی افزود: برخی همچون ناصرخسرو در آثارشان به روز و سال تولد خود اشاره کرده اند اما در خصوص بسیاری از شاعران و حکمای ایرانی چنین نیست و هم اینک نیز محاسبه این روز امکانپذیر نمی باشد.
وی ادامه داد: اغلب این افراد در روز تولد خود، افرادی مهم و زاده بزرگان زمانشان نبوده اند تا روز دقیق تولدشان برای شرح حال نویسان مهم جلوه کند. به همین دلیل در این زمینه اسناد تاریخی متقن و قابل استناد وجود ندارد.

* 25 اردیبهشت روز ملی فردوسی
گرچه 21 سال پیش بیست و پنجمین روز اردیبهشت ماه به عنوان 'روز ملی بزرگداشت فردوسی' نامگذاری و در تقویم رسمی کشور ثبت شد اما بر اساس اسناد و مدارک موجود این روز نیز مناسبتی با تاریخ ولادت یا فوت حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر بزرگ حماسه ‌سرای ایران ندارد.
استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد که پیشنهاد دهنده ثبت این روز برای بزرگداشت فردوسی است، به خبرنگار ایرنا گفت: در حقیقت 25 اردیبهشت ماه را به جای 25 اسفند که روز پایان نگارش شاهنامه فردوسی است برای بزرگداشت حکیم برگزیده ایم.
دکتر یاحقی افزود: 25 اسفند ماه به صراحت در متن شاهنامه به عنوان روز پایان سرایش داستان یزدگرد یا کل شاهنامه مورد اشاره قرارگرفته است.
چو سال اندر آمد به هفتاد و یک/ همی زیر شعر اندر آمد فلک/ سی و پنج سال از سرای سپنج‌/ بسی رنج بردم به امید گنج‌/ سر آمد کنون قصه یزدگرد/ به ماه سپندارمذ روز ارد/ ز هجرت شده پنج، هشتاد بار/ که گفتم من این نامه شهریار

این استاد ادبیات حماسی و فردوسی شناس ادامه داد: با توجه به اینکه حکیم ابوالقاسم فردوسی سال 329 هجری قمری دیده به جهان گشود، با گذشت 71 سال از این تاریخ بطور دقیق به سال 400 هجری قمری می‌ رسیم که خود شاعر در بیتهای بالا به آن اشاره کرده است.
وی گفت: 25 اردیبهشت یک روز کاملا قراردادی برای بزرگداشت فردوسی نامدار است و هیچ ارتباطی به مناسبتی ندارد.
دکتر یاحقی افزود: با توجه به اینکه 25 اسفند بر اساس 'تقویم یزدگردی' روز پایان شاهنامه طبق اعلام خود شاعر اعلام شده و نیز اینکه بین تقویم یزدگردی و تقویم شمسی چند روز فاصله است می توان حدودا 15 فروردین را هم به عنوان روز پایان سرایش شاهنامه در نظر گرفت.
وی ادامه داد: با توجه به اینکه اسفند و فروردین مشغله های مردم در آستانه و آغاز سال نو فراوان است و همچنین لحاظ کردن زیبایی ماه اردیبهشت قرار شد 25 اردیبهشت هر سال به عنوان 'روز ملی بزرگداشت فردوسی' انتخاب و پاسداشته شود.

* بزرگداشت فردوسی در روز رسمی
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: بزرگداشت فردوسی و مراسم مربوط به این موضوع 25 اردیبهشت هر سال با توجه به ثبت ملی این روز انجام می شود.
ابوالفضل مکرمی فر افزود: با توجه به نبود سندیت تاریخی در خصوص روز تولد فردوسی و همچنین رسمیت نداشتن تاریخهای مطرح شده برگزاری هدفمند، متمرکز و ملی گرامیداشت فردوسی در روز بزرگداشت آن شاعر شهیر از سوی سازمان میراث فرهنگی صورت می گیرد.
وی ادامه داد: در صورت رسمی شدن هر تاریخ مشخص و مستندی برای روز تولد جکیم فرزانه توس از سوی فردوسی شناسان، متخصصان تاریخ و تائید رسمی همان روز نیز به عنوان روز تولد فردوسی لحاظ و گرامی داشته خواهد شد.

* شاهنامه اثری ماندگار در دل تاریخ پرهیاهوی ایران
یکی از دیگر اعضای هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد نیز به خبرنگار ایرنا گفت: فردوسی در سرایش شاهنامه انگیزه شخصی نداشته است. انگیزه فردوسی در روزگار زیست این شاعر عالیقدر بسیار مهم و قابل توجه بود زیرا وی عرق ملی و دینی در این زمینه داشته است.
دکتر فرزاد قائمی افزود: شاهنامه فردوسی تنها کتابی است که با حجم بسیار از سده چهارم هجری به عنوان اثری ادبی به دست ما رسیده و حفظ این میراق گرانسنگ در سختترین شرایط تاریخی و دوره های مختلف از سوی ایرانیان نشانگر اهمیت بی بدیل آن است.
وی ادامه داد: از قرن هفتم هجری تا دوره قاجار نسخه های متفاوتی از شاهنامه وجود دارد که سیر تحول زبان فارسی را نشان می دهند اما برتری شاهنامه فردوسی بر متون همدوره اش از سوی ایرانیان و طبقه نخبه به عنوان اثر معیار پذیرفته شده و به عنوان مبنا در زبان فارسی بوده است.
این استاد دانشگاه گفت: برتری فردوسی در سرودن اشعار حماسی نیز در میان آثار ادبی و خواص جامعه و همچنین عوام کاملا پذیرفته شده است. پژوهشها نشان می دهند برخی انگاره ها درباره فردوسی غلط است که یکی از این انگاره ها نگارش شاهنامه به سفارش محمود غزنوی است.
وی افزود: فردوسی شاهنامه را در سال 369 هجری نگارش کرده و تاجگذاری محمود غزنوی سال 378 بوده است. بیش از 15 سال فاصله در این میان وجود دارد. گرچه فردوسی علاقه مند به حمایت دربار برای تهیه اثر ادبی خود بود اما نابسامانیهای دوران و تغییرات درباری موجب شد نتواند در زمان مناسب اثر خود را به شاه وقت تقدیم کند ضمن اینکه در شاهنامه مدح سلطان محمود غزنوی نشده بود و جذابیت آن برای شاه و دربار کم بود. علاوه بر این شیعه بودن فردوسی و مجموعه عوامل دیگر سبب شد وی مورد غضب واقع شود.
دکتر قائمی ادامه داد: فردوسی بخشهای دیگری نیز به شاهنامه افزود که بیشتر در انتقاد از سلطان محمود و بیانگر تلخکامی حماسه سرای ملی ایران از اوضاع زمانه است. فردوسی به همین دلیل در دوران پیری دچار فقر و تنگدستی شد و اشعار او در آن دوران ثابت می کند که فردی کهنسال، رنجدیده و دل آزرده است که از شهریار پاداشی نگرفته اما به خوبی به این نکته آگاه می باشد که اثر او با سرنوشت و هویت یک ملت در ارتباط است.
وی گفت: شاهنامه فردوسی 'شناسنامه ملی ایرانیان' است و هویت ایرانی را مطرح می کند بنابراین باید از این اثر هنری به عنوان مظهر هویت ایرانی نام برد و محافظت کرد. بر این اساس بزرگداشت این شاعر شهیر پارسی گو نیاز به تاریخ زادروز و سال تولد ندارد بلکه می بایست او و اثر سترگش را در هر زمان ممکن با هدف صیانت و معرفی هرچه بیشتر وی به نسلهای جدید پاسداشت.
7496/1858