چگونه بایک رمان مخاطب را به اسارت در آوریم

خبرگزاری مهر-گروه فرهنگ : رمان بند محکومین نوشته کیهان خانجانی که نخستین رمان از این نویسنده نیز به شمار می‌رود در روزهای اخیر مورد توجه بسیاری قرار گرفته است.

این رمان که از پس سالها فعالیت و تلاش داستان‌نویسی نویسنده برآمده است روایتی است از زندگی و زمانه سپری شده بر عده‌ای از محکومین زندانی در شهر رشت که در یکی از روزهای حبس خود با یک اتفاق غیرعادی مواجه می‌شوند. ورورد غریبه‌ای که به نظر می‌رسد هیچ سنخیتی با آنها ندارد و حضورش همه اهل بند را دچار سردرگمی می‌کند.

رمان «بند محکومین» از سوی ناشر در زمره رمانهای ساختارگرا، جریان گریز و ضدژانر معرفی شده است که پس از خوانش متن می‌شود به چرایی اطلاق آن پی برد. خانجانی در رمان خود و در  شخصیت‌های متعددی را در فضای محدود زندان خلق کرده که هر کدام داستانی مطول برای چرایی بودنشان در بند و حبس دارند و از قضا همین داستان‌های متعدد آنهاست که مایه حیات و نقش آفرینیآنها در زمان حال و رخداد اصلی رمان می‌شودشخصیت‌های رمان خانجانی، افرادی زنده با قصه‌هایشان هستند و این زندگی با خاطره‌ها و داستان‌هاست که امروزِ آنها را ساخته و هویت و رفتار آنها در مواجهه با ورود یک زن به بند محکومین که گره اصلی داستان این رمان است، را رقم می‌زند.

زندان در این داستان همانند یک مرکز ذخیره خاطرات و یک حافظه و مغز برای تمامی زندانیان عمل می‌کند.هر تکه از آن داستانی برای خود دارد و هر کدام از این داستان‌ها نیز در ساخت و حیات امروز این حافظه کل تاثیرگذارند. این درهم تندیگی روایی را شاید بتوان مهمترین ویژگی ساختاری و ویژگی جریان‌گریزی این رمان به شمار آورد.

خانجانی در دو زمینه دیگر نیز در داستان خود تلاشی ستودنی داشته است. نخستین و شاید مهمترین بخش از آن زبانی است که او به استخدام خود درآورده تا با آن روایت کند. استفاده طولانی و متعدد از عبارت و اصطلاحات خاص عامیانه، مردمی و رایج میان قشر خاصی از اهل زندان، خلق و استفاه از مثل‌ها و تکیه‌کلام‌های بعضا شنیده نشده که هنرمندانه به استخدام درآمده است و ساختار ویژه جمله‌سازی در متن این داستان از آن اثری به غایت متفاوت ساخته است. اثری که می‌شود از لابه‌لای سطور آن به روشنی عریق‌ریزان نویسنده برای خلق آن را به چشم درد و تفاوت را در استخدام و خلق زبان روایی حس کرد.

از سوی دیگر خانجانی در توصیف آنچه در رمانش در حال شکل‌گیری است بسیار ویژه عمل کرده است. صحنه‌ها، افراد، توصیف موقعیت و حتی قیافه آنها، خلاف و جرم ارتکابی آنها و موقعیت آنها در زندان حتی در کوچکترین شکل و زاویه ممکن از متن این رمان نوعی ادبیات رئال ویژه ساخته است.رئالیزمی که اصرار دارد تا تمامی عناصر رمان را مال خود کند. از شخصیت‌پردازی تا حتی زبان و تم و همه ماهیت رمان را. از این منظر می‌توان خانجانی را خالق اثری دانست که نوعی خاص و تازه از رئالیزم که تمامی بخش‌های ظاهری و محتوایی رمان را از آن خود می‌کند و یک ساختار غیر کلاسیک، از خود بر جای می‌گذارد.

با این همه یک مساله در مواجهه با بند محکومین برای مخاطب آزار دهنده است و آن اصرار و تداوم زبان و شکل بیانی نویسنده است. در اینکه خانجانی در استفاده و کشف و خلق زبان رمان خود تلاش بسیاری داشته است شکی نیست اما بدون شک استفاده بیش از اندازه از اصطلاحات، ساختارهای زبانی شکسته، و در یک بیان ساده نبود خط روایی ساده‌ای در متن که ایجاد کننده نوعی فضای تنفس برای مخاطب رمان است خواننده را در مواجهه با این رمان با سخت‌خوانی همراه می‌کند. هر چند این اتفاق می‌تواند از طرف نویسنده نوعی نقطه قوت به حساب آید اما بدون شک بسیاری از مخاطبین «بند محکومین» در رویارویی با این هجم از ساختارشکنی زبانی در متن، دچار نوعی ابهام، خستگی و سخت‌خوانی شده و حتی اقدام به ناتمام گذاشتن خوانش اثر خواهند شد.

این مساله قابل درک است که نویسنده با چنین تمهیدی تلاش بسیاری داشته است تا به افزودن ضرب‌آهنگ به متن اثرش بپردازد و سرعت روایت داستان را در آن افزایش دهد اما این اتفاق در نهایت به دلیل استفاده بیش از اندازه از عبارت و اصطلاحات و شیوه بیانی خاص اثر نتیجه عکس داده است.