جشنواره فیلم استانبول؛ رویداد معتبر آسیایی/ لاله طلایی می‌شکفد

خبرگزاری مهر-گروه هنر-محمدامین شکاری: شهر استانبول که زمانی با نام قسطنطنیه به عنوان مرکز امپراتوری روم شرقی شناخته می شد امروزه برای بسیاری از مردم دنیا با جاذبه های گردشگری پرشماری چون بنای باشکوه ایاصوفیه، مسجد سلیمانیه، کاخ دلمه‌باغچه، میدان تقسیم، کاخ توپکاپی، تنگه بسفر و ... شناخته می شود. این شهر که حلقه ارتباطی میان آسیای صغیر و اروپای شرقی است در چهار دهه اخیر در کنار جاذبه های گردشگری خود هر ساله با جشنواره ای باشکوه به نام «جشنواره جهانی فیلم استانبول» از مهمانان گسترده ای از سرتاسر جهان استقبال می کند و جنبه های  فرهنگی-هنری خود را بیش از پیش به رخ دیگر شهرهای بزرگ دنیا می کشد.

در اینجا به چگونگی شکل گیری و تحولات مهم این جشنواره که هرساله در کنار بخش های رقابتی جهانی خود با نمایش حدود ۵۰ فیلم از محصولات کشور ترکیه به ویترینی بزرگ برای تولیدات این کشور نیز  بدل شده نگاهی گذرا می اندازیم.

شکل گیری

ایده تاسیس جشنواره اولین بار توسط اونات کوتلار منتقد فیلم اهل ترکیه مطرح شد. کوتلار که یکی از شناخته شده ترین منتقدان کشور ترکیه بود و بعدها به عنوان نویسنده و نمایشنامه‌نویس در سطح جهان اعتباری بدست آورد با حمایت افراد برجسته ای چون شاکر اجزاجی‌باشی (Şakir Eczacıbaşı) شخصیت متمول و تاثیرگذار ترکی، وجدی سیار (Vecdi Sayar) کارگردان، نویسنده و منتقد سینما و هولیا اوجانسو (Hülya Uçansu) متخصص در امور برپایی جشنواره های سینمایی به تاسیس جشنواره همت گمارد.

بدین ترتیب جشنواره فیلم استانبول اولین بار در قالب بخشی از جشنواره جهانی استانبول با نام «هفته فیلم» در تابستان سال ۱۹۸۲ کار خود را آغاز کرد. یک سال بعد جشنواره با نام «روزهای فیلم استانبول» با نمایش ۳۶ فیلم در مدت یک ماه به کار خود ادامه داد.

در سال ۱۹۸۴ این رویداد سینمایی به صورت مستقل و جداگانه از جشنواره جهانی استانبول و برای اولین بار در فصل بهار و ماه آوریل فعالیت خود را در پیش گرفت تا این که سرانجام در چهارمین دوره جشنواره در سال ۱۹۸۵، با تلاش و همت شاکر اجزاجی‌باشی- یکی از بنیان گذاران جشنواره و از اعضای نسل دوم خانواده ثروتمند و کارآفرین اجزاجی‌باشی که به عنوان یکی از ۱۰ خانواده متمول ترک شناخته می شوند- جشنواره به دو بخش رقابتی ملی و جهانی تقسیم شد. در این سال فیلم «یک جرعه عشق» ساخته عاطف ییلماز جایزه بهترین فیلم ترکی جشنواره را از آن خود کرد و جایزه بزرگ جشنواره موسوم به لاله طلایی (Golden Tulip) به فیلم پادآرمانشهری «۱۹۸۴» ساخته مایکل رادفورد تعلق گرفت.

عنوان لاله طلایی که روی جایزه اصلی جشنواره گذاشته شده از یکی از نماد های مشهور و کهن کشور ترکیه و شهر استانبول گرفته شده است. گفته می شود بیش از ۳۰۰ سال پیش زمانی که سفیر امپراطوری مقدس روم، لاله عثمانی را به اروپا برد این گل به گونه ای به نماد این سرزمین نزد اروپاییان مبدل شد. جالب است بدانیم که هر ساله در فصل بهار جشنواره ای با نام «جشنواره لاله استانبول» نیز در این شهر برگزار می شود.

برای اینکه جشنواره با نخستین چالش خود روبرو شود مدت زمان زیادی نگذشت. در سال ۱۹۸۸ سه سال پس از اولین دوره اهدای جوایز، بحث ها و مناقشات فراوان در مورد سانسور جشنواره را تحت تاثیر قرار داد. منشا این اتفاقات خروج اجباری ۵ فیلم از ۱۶۰ فیلم حاضر در جشنواره به دستور دولت بود. «بتی بلو» ساخته ژان ژاک بنکس و «درخواست» ساخته چنگیز ابولادزه شناخته شده ترین این آثار بودند. در پی این دستور، الیا کازان رییس هیات داوران آن دوره، تجمع اعتراضی با حضور فیلمسازان ترکیه ای ترتیب داد که متعاقب آن بنا به دستور وزارت فرهنگ ترکیه از آن سال به بعد تمامی فیلم های حاضر در بخش جهانی جشنواره معاف از سانسور اعلام شدند.  

در سال ۱۹۸۹ یک سال پس از این رویداد مهم، جشنواره فیلم استانبول از سوی «فدراسیون بین المللی انجمن تهیه کنندگان» FIAFP به عنوان جشنواره رقابتی تخصصی، ویژه فیلم هایی با چشم اندازهای نو در سینما معرفی شد و بدین ترتیب هفته فیلم استانبول که کار خود را ازاوایل دهه ۸۰ آغاز کرده بود  از سال ۱۹۸۹ به «جشنواره فیلم استانبول» تغییر نام یافت و هدف خود را «تشویق به توسعه سینما در ترکیه به منظور کمک به شناخت سینمای این کشور و ترویج فیلم های باکیفیت در بازار ترکیه» عنوان کرد.

این جشنواره در طول کمتر از چهار دهه  فعالیت خود بیش از ۵۰۰۰ فیلم از ۱۰۹ کشور دنیا را به نمایش گذاشته و بیش از ۳,۸۴۲,۰۰۰ میلیون بازدیدکننده به خود دیده استجشنواره استانبول از آغاز شکل گیری تا به امروز برای نسل های مختلف فیلمسازان ترکی همچون مدرسه ای بوده که در آن سینماگران این کشور به مطالعه آنچه همکاران و همقطارانشان در سطح جهان انجام می دهند و نحوه چگونگی انجام آن می پردازند.

این جشنواره در طول کمتر از چهار دهه  فعالیت خود بیش از ۵۰۰۰ فیلم از ۱۰۹ کشور دنیا را به نمایش گذاشته و بیش از ۳,۸۴۲,۰۰۰ بازدیدکننده به خود دیده است. حضور پرشمار فیلمسازان و بازیگران برجسته سینما در طی این سال ها نیز بخشی از جذاب ترین اتفاقات جشنواره استانبول را تشکیل داده است نام هایی چون کاترین دنو، کلودیا کاردینال، ژرارد دوپاردیو، سوفیا لورن، برناردو برتولوچی، پل شریدر، تئو آنجلوپولوس، عباس کیارستمی، یوسف شاهین، امیر کوستوریتسا، الیا کازان، کریستوف کیشلوفسکی، فولکر شلوندورف، میکل آنجلو آنتونیونی و... پا به این شهر و جشنواره سینماییش گذاشته اند.

شاید کمتر جشنواره ای در دنیا در طول دوران حیات خود همچون جشنواره استانبول با مساله سانسور درگیر بوده است. سال ها بعد از اتفاقات سال ۱۹۸۸ و اعتراضات علیه سانسور از سوی فیلمسازان، در سال ۲۰۱۵ این موضوع دوباره گریبان جشنواره استانبول را گرفت در این سال اعتراضات تا جایی شدت گرفت که  بخش مسابقه و مراسم اختتامیه جشنواره لغو شد. این اتفاقات با حذف مستند خارج از بخش مسابقه «شمال» (باکور) ساخته مشترک چایان دمیرل و ارطغرل موی اوغلو که درباره شبه نظامیان پ ک ک در مناطق کردنشین شمال ترکیه بود شکل گرفت. تنها چند ساعت قبل از نمایش این اثر وزارت فرهنگ ترکیه با ارسال نامه‌ای به مسئولان جشنواره مدعی شد که مستند «شمال» مجوز لازم را از سوی وزارتخانه نداشته و اجازه پخش ندارد.  

این تصمیم وزارت فرهنگ و متعاقب آن همکاری مسئولان جشنواره، موجب خشم سینماگران حاضر در جشنواره شد به گونه ای که ۲۳ فیلمساز، فیلم های خود را از جشنواره خارج کرده و اعتراضات با نامه سرگشاده ای که امضای بیش از صد فیلمساز از جمله کارگردان برجسته ترکی نوری بیلگه جیلان (برنده نخل طلای کن سال ۲۰۱۴) را در خود داشت به اوج رسید. در این نامه شدیداللحن دولت ترکیه سرکوب‌گر و سانسورچی خوانده شد و کسب مجوز از سوی مقامات برای اکران اثر هنری مصداق و ابزار سانسور بیان شد. این اتحاد اهالی سینما سرانجام مدیر جشنواره را برآن داشت که رقابت‌های ملی و جهانی و اختتامیه جشنواره را در این سال لغو کند.  

مدیران جشنواره

جشنواره استانبول از آغاز شکل گیری تاکنون سه مدیر داشته است. هولیا اوجانسو یکی از بنیان گذاران جشنواره و اولین رییس آن از سال ۱۹۸۳ تا ۲۰۰۶ مدیریت جشنواره را برعهده داشت. پس از وی بین سال های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۵ عزیزه تان عهده دار این مسئولیت بود. او در سال ۲۰۱۵ این مقام را به کریم آیان مدیر فعلی جشنواره واگذار کرد.

برنامه ها و جوایز جشنواره

انتخاب و برنامه ریزی فیلم های جشنواره توسط کمیته انتخاب و هیات مشورتی انجام می شود. جشنواره دارای دو بخش مسابقه جهانی و ملی است. در بخش جهانی که با نام مسابقه جهانی لاله طلایی شناخته می شود، فیلم های بلند داستانی، مستند و انیمیشن با رویکرد نو در سینما به رقابت با یکدیگر می پردازند. در این قسمت دو جایزه لاله طلایی بهترین فیلم و هیات داوران به برگزیدگان اعطا می شود. جایزه لاله طلایی این بخش پس از مرگ شاکر اجزاجی‌باشی در سال ۲۰۱۰ به یاد وی و با حمایت هولدینگ اجزاجی‌باشی به برگزیده که طبق قانون نباید به صورت مشترک باشد تعلق می گیرد. این جایزه به ارزش ۲۰ هزار یورو است که ۱۰ هزارتای آن به کارگردان فیلم و ۱۰ هزار یورو دیگر به توزیع کننده فیلم در کشور ترکیه می رسد. همچنین به کارگردان برنده جایزه هیات داوران نیز مبلغ ۵ هزار یورو از طرف جشنواره اهدا می شود.

اما در بخش مسابقه ملی که ویژه فیلم های ترکی است و همواره از سوی سینماروهای ترکی با استقبال فراوان مواجه می شود جایزه لاله طلایی بهترین فیلم، جایزه هیات داوران، بهترین بازیگر مرد، بهترین بازیگر زن، بهترین کارگردانی، بهترین تدوین، بهترین موسیقی متن، بهترین فیلمبرداری و بهترین فیلمنامه اهدا می شود.

بخش نمایش ویژه (مخصوص بازبینی فیلم های کلاسیک ترکی) و استادان جوان که توجه خود را روی فیلمسازان جوان معطوف کرده از دیگر بخش های مهم جشنواره هستند.

با این حال در طی این سال ها  بخش ها و جوایز متعدد دیگری نیز به جشنواره افزوده شده که برخی از آنها بدین شرح هستند:

در سال ۲۰۰۷ در بخش رقابتی جشنواره قسمتی به عنوان حقوق بشر در سینما گنجانده شد. جایزه این بخش با نام FACE (جایزه فیلم شورای اروپا) با همکاری شورای اروپا و Eurimages (صندوق شورای اروپا که در تهیه، پخش و نمایش آثار سینمایی اروپا فعالیت دارد) به فیلمی که موجب افزایش آگاهی عمومی و علاقه مردم به مسایل حقوق بشر شده و درک بهتری از اهمیت آن‌ در جامعه به وجود آورد اعطا می شود. استانبول تنها جشنواره ای در دنیاست که این جایزه در آن اهدا می شود.  

در سال ۲۰۱۳ جشنواره، برای یادبود سیفی تئومان نویسنده، کارگردان و تهیه کننده جوان ترکی که در سال ۲۰۱۲ از دنیا رفته بود جایزه سیفی تئومان را برای بهترین فیلم اول قرار داد.  

در سال ۲۰۱۵ بخش مسابقه ملی مستند و در سال ۲۰۱۶ بخش مسابقه ملی فیلم کوتاه به جشنواره افزوده شد. در هر دو بخش جوایز بهترین فیلم و نشان ویژه به برگزیدگان اهدا می شود.

جایزه افتخاری، جایزه انتخاب مردمی، جایزه یک عمر دستاورد هنری و جایزه فیپرشی (این جایزه در بخش مربوط به سینمای ملی پس از کشته شدن اونات کوتلار مدیر اجرایی جشنواره و یکی از بنیانگذاران آن طی یک بمب گذاری تروریستی در سال ۱۹۹۵ به یاد وی به برگزیده اهدا می شود) از دیگر جوایز مهم جشنواره فیلم استانبول به شمار می آیند.    

در طول این چهار دهه کشور ما نیز همچون اکثر جشنواره های مهم دنیا از جایزه اصلی جشنواره موسوم به لاله طلایی بی نصیب نبوده و توانسته دو بار  با فیلم های «نار و نی» ساخته سعید ابراهیمی فر و «آینه» ساخته جعفر پناهی این جایزه را از آن خود کند.

سی و هفتمین دوره جشنواره فیلم استانبول سال ۲۰۱۸ بین روزهای ۶ تا ۱۷ آوریل برگزار شد.