نقدی بر کتاب «تفکر تند و کند»

نمی‌توان کتاب‌های مطرح اقتصادی را نام برد؛ اما «تفکر تند و کند» را از قلم انداخت. دانیل کانمن، فارغ التحصیل دکترا از دانشگاه برکلی که (به همراه ورنون اسمیت) در سال 2002 موفق به کسب جایزه نوبل اقتصاد شد، توانست توجهات را به مسیری جلب کند که اساسا با بیان‌های کلاسیک علوم انسانی همخوانی ندارد. این کتاب خلاصه چند سال پژوهش‌های خلاقانه روان‌شناسی است که اقتصاددانان را در چالشی قوی با یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین فروض خود قرار می‌دهد.

این کتاب نمونه کاملی از اشتباهاتی است که در تئوری‌های اقتصادی به‌عنوان یک اصل تصور می‌شود و تصمیمات فرد را فارغ از بسترهای انتخاب، پیش‌بینی می‌کند. کانمن نشان می‌دهد که انسان تا چه حد پیش‌بینی ناپذیر است و عوامل مختلف در زمان تصمیم‌گیری، حتی افراد خبره در زمینه تخصصی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. تحقیقات کانمن و آموس تورسکی امروزه کاربردهای وسیعی در حوزه فاینانس پیدا کرده است و به درک این موضوع کمک می‌کند که چگونه عاملان اقتصادی درمورد زمان، پول و منابع خود تصمیم‌گیری می‌کنند. ضمن اینکه تحقیقات وی تاثیر گسترده‌ای در بسیاری از زمینه‌های دیگر همچون طب و سیاست نیز داشته‌ است.این کتاب اولین بار در اکتبر 2011 منتشر شد و در همان سال برنده جایزه بهترین کتاب سال آکادمی علوم آمریکا، برگزیده منتقدان کتاب نیویورک تایمز و جایزه کتاب لس آنجلس تایمز شد و در زمره 10 کتاب سال 2011 قرار گرفت. بخش‌هایی از کتاب که در ادامه آورده می‌شود شاید به میزانی اندک، اعجاب‌آمیز بودن نتایج سال‌ها فعالیت این دانشمند و همکارانش را نشان دهد.

اثر لنگرهای ذهنی:اثر لنگر ذهنی یعنی اثر پیش ذهنیت‌هایی مربوط به دعوت ناخودآگاه ذهن انسان از خاطرات و تاثیرهای فکری و رفتاری که با یک محرک بیرونی انجام می‌شود و از سوی سیستم یک بررسی می‌شود و از بین مجموعه‌های متنوع و متعدد به‌صورت ناخود آگاه انتخاب و به وجدان آگاه ما تحویل می‌شود. کانمن و همکارش گروه‌های مختلف دانشجو را به نحوی در یک آزمایش شرکت دادند که دانشجویان را در مقابل یک چرخ شانسی (میز رولت) که اطراف آن اعداد از یک تا صد نوشته شده بود، نشاندند. این چرخ به نحوی دستکاری شده بود که پس از چرخاندن، سر پیکان فقط در مقابل دو عدد 10 و 65 قرار می‌گرفت. از دانشجویان خواسته شد عددی را که ظاهر می‌شود، روی کاغذ بنویسند. سپس از آنها خواسته شد بهترین حدس خود را درمورد درصد کشورهای آفریقایی که عضو سازمان ملل هستند، روی همان کاغذ درج کنند. یک چرخ شانسی که باید اعداد تصادفی ایجاد کند و در این مورد دستکاری شده بود، اطلاعات مفیدی در مورد هیچ چیز ارائه نمی‌کند. لکن پژوهش مزبور نشان داد که میانگین پاسخ‌های درصد کشور‌های آفریقایی در سازمان ملل، برای کسانی که عدد 10 را روی چرخ شانسی دیده‌اند و آنها که 65 را دیده‌اند به ترتیب 25 درصد و 45 درصد بوده است. اثر لنگر به حدی قابل ملاحظه است که حتی لنگرهای کاملا تصادفی نیز بر ذهنیت و تصمیم‌گیری تاثیر می‌گذارند. در یک پژوهش از تعدادی قاضی آلمانی خواسته شد که در یک آزمون شرکت کنند. به افراد یک تاس بازی نرد داده شد که داخل آن دستکاری شده بود؛ به نحوی که در هر پرتاب فقط اعداد 2 یا 6 ظاهر می‌شد. از هر کدام از این قضات خواسته شد که ابتدا تاس را پرتاب کنند و عدد ظاهر شده را ببینند. سپس به آنها داستانی فرضی را در مورد خانمی‌که از مغازه‌ها، اشیایی سرقت می‌کرده، به‌صورت موردی حقوقی، ارائه کردند و در پایان از آنها خواسته شد که نظر خود را در مورد میزان مجازات این خانم بر حسب ماه‌های زندان پیشنهاد کنند. آنهایی که روی تاس عدد 6 را دیده بودند به‌طور متوسط 8 ماه و آنها که عدد 2 را دیده بودند، به‌طور متوسط 5 ماه زندان را پیشنهاد کردند. به این معنی که حوادث کاملا تصادفی و نامربوط که هیچ اطلاع جدیدی در مورد مساله تحت بررسی ارائه نمی‌کرد، بر قضاوت این افراد تاثیرگذار بوده است. اثر لنگری همیشه به این نحو تعبیر شده است که نهایتا قضاوت و تصمیم به‌وسیله سیستم 2 اتخاذ می‌شود. لیکن سیستم 2 بر اساس داده‌هایی کار می‌کند که از حافظه، به‌وسیله سیستم یک به‌صورت ناخود آگاه و خارج از اراده فرد بیرون کشیده شده و تحویل داده می‌شود. درنتیجه سیستم 2 درگیر اریب‌ها و خطا‌هایی است که سیستم یک تحت تاثیر لنگر مرتکب می‌شود.

ریسک‌گریزی:برجسته‌ترین بخش کار کانمن در نظریه اقتصاد مربوط به تحقیقات او برای حل معمای موسوم به تعارض اَلِی (allais paradox) است. مشخصا معرفی اصل پرهیز از زیان بر اساس ویژگی‌های ذهن انسان را مهم‌ترین هدیه روانشناسی به اقتصاد رفتاری می‌داند. تعارض الِی مربوط به نشان دادن یک تناقض در ساختار نظریه مطلوبیت انتظاری است. نظریه مطلوبیت انتظاری از دستاور‌دهای نظری بسیار مهم اقتصاد در قرن بیستم تلقی می‌شود که به ما کمک می‌کند رفتارهای افراد و تصمیم‌گیری در شرایط عدم اطمینان را درک کنیم. برای مثال اینکه چرا مردم به خرید بیمه می‌پردازند و اینکه نرخ‌های بیمه منصفانه بر اساس ریسک پذیری و محاسبات بیمه‌گری چه میزان است. نظریه مطلوبیت انتظاری بر اصول اولیه‌ای استوار است که اَلِی، اقتصاددان فرانسوی، تعارض برخی از آن اصول را نشان داد. کانمن و همکارانش نیز راه تفسیر و توضیح این تعارض را نشان دادند. در زیر، دو آزمایش قید شده که هر یک شامل دو لاتاری است که از بین این دو باید یکی را انتخاب کنید:

الف- از بین دولاتاری یکی را انتخاب کنید. لاتاری اول: 61 درصد احتمال بردن 520 هزار دلار یا لاتاری دوم: 63 در صد احتمال بردن 500 هزار دلار.

ب- از بین این دو لاتاری نیز یکی را انتخاب کنید. لاتاری اول: 98 درصد احتمال بردن 520 هزار دلار یا لاتاری دوم: 100 درصد احتمال بردن 500 هزار دلار. مساله‌ای که الی در کنفرانس سال 1952 پاریس به صاحب‌نظران مطرح در نظریه ریسک ارائه کرد و آنها نیز مانند مردم عادی، در مورد الف لاتاری اول(چون با احتمال‌های نزدیک به هم، ارزش انتظاری بالاتری دارد) و درمورد ب لاتاری دوم را انتخاب کردند (چون در آن دریافت 500 هزار دلار قطعی است و کسی حاضر نیست این دریافت قطعی را با شانس حتی دو درصد پاداش صفر جایگزین کند). این انتخاب دارای تعارض درونی اساسی است. چرا؟ برای پاسخ به پرسش‌هایی از این دست لازم است که با مبانی نظریه اقتصاد رفتاری آشنا شوید. با توجه به کاربردهای گسترده اقتصاد رفتاری در این صفحه باشگاه اقتصاددانان به زوایای بیشتر موضوع پرداخته‌ایم.