آرامشی به رنگ فیروزه‌ای

ویژگی‌ای که از بدو تأسیس تهران به‌عنوان دارالخلافه پررنگ بود و با گذر زمان بیشتر نمود پیدا کرد.

 در ديگر شهرهاي تاريخي كشور، مثل اصفهان هم كه نمونه‌هايش فراوان هست. هنرمندان ايراني با به‌كارگيري هنر معماري اسلامي هرچه بيشتر ارادت خود را به معاني و مفاهيم متعالي اين دين نشان مي‌دادند و نتيجه سال‌ها تلاش آنها اكنون هويتي اصيل را براي معماري برخي بنا‌ها رقم زده است. معماري اسلامي شامل بناهايي مانند مساجد، مدارس، تكايا، بقعه‌ها، حسينيه‌ها و حرم مطهر امامزادگان مي‌شود؛ اماكني كه به وفور در شهرهاي مختلف به آنها برمي‌خوريم و كار‌شناسان ميراث فرهنگي مي‌گويند كه قدمت برخي از آنها به چندين قرن مي‌رسد. روزانه گردشگران زيادي از اين بنا‌ها بازديد مي‌كنند و از اين معماري متعالي لذت مي‌برند. گزارش پيش‌رو شرح معاني و مفاهيم و مصالح به‌كار رفته در اين بنا‌ها را در اختيارتان قرار مي‌دهد.

• با چه نشانه‌هايي آن را بشناسيم؟

معماري اسلامي مثل هر پديده ديگري، مؤلفه‌ها و نشانه‌شناسي خاص خودش را دارد؛ ازجمله مركزيت داشتن. مركزيت يكي از اصلي‌ترين ويژگي‌هاي معماري اسلامي است. پيداست معماران قديم به اين مؤلفه نظر ويژه‌اي داشته‌اند و تقريبا در ساخت بيشتر بناهاي اسلامي اين مورد را رعايت كرده‌اند. گاهي اين مركزيت باعث شكل‌گيري بازار و اماكن مسكوني به دور حلقه اين نوع بنا‌ها مي‌شد. همسايگي با خانه خدا ميان مردم احترام زيادي داشت و بنابراين خيلي‌ها خواهان نزديك‌تر بودن محل سكونت‌شان به مساجد بودند. بسياري از قديمي‌ترين مساجد تهران اكنون در حصار بازار بزرگ و رسته‌هاي تجاري قرار گرفته‌اند، كسبه نيز احترام زيادي براي مساجد قائل بودند و همسايگي با خانه خدا را باعث تطهير كسب و روزي، دوري از گناه و بركت‌دار شدن مالشان مي‌دانستند. مساجد در گذشته نيز داراي پهنه وسيعي بودند و در اطراف آنها محله‌ها به‌صورت حلقه‌وار شكل مي‌گرفتند. در واقع پهنه محله‌ها به‌گونه‌اي شكل مي‌گرفت و رشد مي‌كرد كه اين مركزيت براي اماكن مذهبي حفظ شود. محله‌هايي مانند سيدنصرالدين و امامزاده يحيي(س) نيز از محله‌هايي هستند كه به دور بقعه متبرك اين امامزادگان شكل گرفته‌اند و به همين نام نيز معروف شده‌اند.

• طرح‌ها و نقش‌ها در آن چگونه است؟

در معماري اسلامي، طرح‌ها و نقش‌هاي زيادي به‌كار مي‌رود. بيشتر اين بنا‌ها از قديمي‌ترين تا به‌روز‌ترين آنها، پوشيده از اين نقش و نگار‌ها هستند. زيبايي‌آفريني تنها بخشي از هدف اين هنر است. درواقع در پس هر يك از اين نقش و نگار‌ها، دنيايي از معاني و مفاهيم ژرف قرار گرفته است، به‌طوري كه امروزه برخي از اين الگو‌ها در درس‌هاي زيبايي‌شناسي و تفسير هنر دانشگاه‌ها تدريس مي‌شوند. معماري اسلامي ارتباط تنگاتنگي با عالم معنا دارد. در هر نقش و نگار كاشيكاري‌ها، اشاره‌اي به بهشت مشهود است. تلفيق رنگ آبي و فيروزه‌اي كاشي‌ها با بناي خشتي و آجري مساجد اتفاقي نيست و فلسفه‌اي در خود دارد. كار‌شناسان معماري اسلامي مي‌گويند كاشي‌ها نمادي از آسمان و افلاك و طبقات بهشت تا بهشت برين هستند و گياهان و گل‌هاي پيچان اسليمي كه در اين نوع كاشي‌ها نقش بسته‌اند نيز به اين مفهوم اسلامي اشاره دارد. رنگ خاكي آجر‌ها و خشت‌هاي به‌كار رفته درمساجد قديمي هم نمادي از زمين و دنياي فاني است. اين تلفيق در عين تضاد بسيار زيبا جلوه مي‌كند و در بسياري از قديمي‌ترين مساجد مانند مسجد امام و مسجد جامع بازار و مسجد سيدعزيز‌الله شاهد اين هماهنگي بين آجر‌ها و كاشيكاري‌هاي زيبا هستيم.

• كدام مصالح، معماري اسلامي را بنا مي‌كند؟

چوب، خشت، گچ، سنگ، آجر، كاشي و شيشه از قديمي‌ترين مصالح به‌كار رفته در ساخت بناي مساجد، مدارس، حسينيه‌ها، تكايا و بقاع متبركه به‌حساب مي‌آيند. هريك از اين مصالح كاربري ويژه خود را در ساخت اين بنا‌ها داشته‌اند. بيشتر مساجد توسط هنرمندان معمار شيرازي ساخته شده‌اند و در ساخت برخي از آنها مانند مسجد امام تهران، از مسجد وكيل شيراز و مصالح به‌كار رفته در آن الگو و الهام گرفته شده است، به همين دليل معماري مساجد، به‌ويژه آنها كه اكنون در حصار بازار بزرگ تهران هستند، قرابت زيادي با قديمي‌ترين مساجد شهر شيراز دارند. آجر يكي از اصلي‌ترين مصالح در معماري اسلامي محسوب مي‌شود. آجر‌هاي به‌كار رفته در بنا‌هاي اسلامي و قديمي، مربع‌شكل هستند و به رنگ‌هاي نخودي، قرمز و قرمزتيره در بدنه و تزئينات بنا‌ها به‌كار رفته‌اند. گچ نيز از ديگر مصالح اصلي در ساخت معماري اسلامي به شمار مي‌رود. از گچ براي تزئين محراب، زير گنبد‌ها و ايوان‌ها استفاده مي‌شود. گچبري در مساجد قديمي انواع مختلفي مانند رنگي، وصله‌اي، توپر، توخالي، مشبك، مسطح و برجسته دارد. همچنين از خشت براي استقامت بنا، از شيشه براي تأمين نور و از سنگ براي ساخت كفپوش و در شالوده اين بنا‌ها استفاده مي‌شد.

• پيام‌ها در عناصر معماري اسلامي چيست؟

معماري اسلامي اشاره به عالم معنا دارد. اين مفاهيم الهي در جاي‌جاي مساجد و حتي برخي مدارس قديمي به چشم مي‌آيند، به‌طوري كه با ورود به اين اماكن مذهبي روح دين در جسم انسان حلول مي‌كند. عناصر طبيعي نقش زيادي در جلوه‌هاي هنر اسلامي دارند. معماران مسلمان، طبيعت را نمادي از زيبايي خداوند مي‌دانند و به همين دليل در جاي‌جاي كاشيكاري‌ها نقش‌هايي از گل‌ها و گياهان وجود دارد. گنبد در معماري اسلامي و در مساجد و بقاع متبركه نقش مهمي دارد. كار‌شناسان معماري اسلامي مي‌گويند كه گنبد نماد و روح كلي بناست؛ نمادي از عرش الهي است كه همه مخلوقات را دربر مي‌گيرد و رمز اتحاد ميان زمين و آسمان نيز هست. بخش مكعب‌شكل ساختمان اصلي مساجد، نمودار كيهان و ۴گوشه آن نمادي از عناصر روحاني و جسماني عالم است. عقب‌رفتگي درگاه ورودي اين پيام را دربر دارد كه همه بايد با نوعي خشوع و خضوع وارد خانه خدا شوند و كل بناي مساجد نمايانگر تعادلي است كه يگانگي خداوند را در ذهن تداعي مي‌كند. كاشيكاري‌ها و نقش لعاب آنها هم نمادي از بهشت هستند و رنگ آبي و لاجوردي آنها باعث آرامش روح و روان مي‌شود.

• كدام هنر بيشتر در اين معماري جلوه مي‌كند؟

هنر خطاطي يكي از اصلي‌ترين هنر‌هاي اسلامي محسوب مي‌شد. بعد از ورود اسلام به ايران بساط تنديس و سرديس‌سازي‌ برچيده شد و مجسمه‌سازي‌ و پيكره‌تراشي جاي خود را به هنر خط و كشيدن نقوش هندسي و گل‌هاي اسليمي داد، به همين دليل هنوز هم آثار اين هنر‌هاي ارزشمند بر ديواره مساجد قديمي نقش بسته‌اند. خطي كه در بنا‌هاي اسلامي به‌كار رفته انواع مختلفي دارد كه از ميان آنها مي‌توان به خط كوفي، ثلث و نستعليق اشاره كرد. از آنجا كه بيشتر مساجد قديمي تهران از موقوفه‌ها و بنا‌هاي خيريه دوره قاجار هستند، خط نستعليق در ديواره‌هاي آنها بيشتر به چشم مي‌آيد. خط ثلث هم يكي از زيبا‌ترين و قديمي‌ترين نوع خط‌هايي است كه در مساجد مركزي شهر مثل مسجد امام، مسجد عتيق، مسجد عزيزالله، مسجد جزايري و مسجد معزالدوله به‌كار رفته است. از اين خط براي استفاده در تزئينات شبستان‌ها، محراب و ايوان‌هاي مساجد استفاده مي‌شده است. در معماري اسلامي به‌طور معمول براي نوشتن آيه‌هاي نوراني قرآن كريم از خط ثلث استفاده مي‌شود. رنگ آن هم سفيد است كه نمادي از نور و غلبه آن بر تاريكي است. اين خط در معماري برخي از بقعه‌ها نيز به چشم مي‌خورد.

• معماري اسلامي در كدام كشورها وجود دارد؟

اگر مي‌خواهيد دنبال معماري اسلامي بگرديد، بايد بدانيد كه اين سبك از معماري را مي‌توانيد در خاورميانه، آفريقاي شمالي، هند شمالي و اسپانيا هم پيدا كنيد. چرا؟ چون مسلمانان در اين نواحي حضور داشته و زندگي مي‌كردند و تمدن خودشان را شكل مي‌دادند. نقش هنر خوشنويسي و تزئينات مبتني بر آن و نيز نقش مسجد، از مباني معماري اسلامي تلقي مي‌شود. مسجد را هم به‌خاطر اين محور معماري اسلامي قرار داده‌اند كه در مدينه زمان پيامبر(ص)، اين امر رايج شد و بعدها، به‌عنوان يك سنت در آمد. براي سر و شكل دادن به معماري اسلامي در دوره‌هاي گذشته، از مصالح مختلف و نقشه‌هاي مختلفي سود مي‌بردند. اين نقشه‌هاي مختلف، البته دال بر اين بود كه معماري اسلامي شما، در كدام ناحيه از جهان اسلام، قرار است شكل بگيرد. به همين نسبت، تبديل به سبك‌هاي مختلف مي‌شود؛ مثل سبك مغرب شامل تونس، الجزاير، مراكش و اسپانيا، مكتب ايراني شامل ايران، عراق، آسياي ميانه و افغانستان و بخشي از پاكستان و نيز مكتب عثماني شامل تركيه و آناتولي و همچنين مكتب هند.