فعالیت‌های اقتصادی یهودیان همدان در روزگار قاجار

همدان، کهنسال‌ترين پايتخت ايران، به‌دلیل موقعیت جغرافیايی‌اش در غرب ايران، رويدادها و حوادث بسیاری را تجربه کرده است. يهوديان نیز که قدمت حضور آنان در همدان به دوره هخامنشی بازمی‌گردد، در دوره‌های گوناگون تاريخی از اين موقعیت بهره جستند. در دوره اسلامی، در باب روابط يهوديان با مسلمانان همواره حساسیت خاصی وجود داشته است. تا پیش از دوره قاجار، بیشتر يهوديان، از لحاظ اجتماعی و اقتصادی، از طبقات پايین جامعه به شمار می‌رفتند. به همین دلیل، آنان بسیار کوشیدند تا بتوانند خود را از اين موقعیت خارج کنند. بالاخره يهوديان در دوران قاجار توانستند به پیشرفت‌های اجتماعی و اقتصادی مهمی دست ‌يابند. يهوديان همدان نیز از اين پیشرفت‌ها مستثنی نبودند. آنان با تشکیل مدرسه آلیانس و به دست گرفتن بازرگانی همدان و شاهراه غرب ايران به بین‌النهرين در اين‌باره نقش مهمی ايفا کردند.

پس از انقلاب مشروطه، وضعیت آنان دگرگون شد؛ يهودآزاری بسیار اندك شد و از آن پس ديگر نه خبری از وصله «جودی» بود، نه پرداخت مالیات سرانه. اين امر زمینه اجتماعی و قانونی مناسبی را فراهم آورد تا يهوديان همدان فعالیت‌های اقتصادی خود را افزايش دهند. البته با وجود برخی از اين محدوديت‌ها در دوره قاجار، يهوديان در بازار همدان پذيرفته شده بودند و می‌توانستند به راحتی به کسب‌وکار و بازرگانی بپردازند. سهم عمده‌ای از صادرات و واردات همدان با کشور عثمانی و ناحیه بین‌النهرين در دست بازرگانان يهود بود، اما شايد دلیل اينکه بازرگانان يهودی توانستند نبض اقتصادی و بازرگانی را در دست بگیرند، همانا محدوديت‌های اجتماعی پیشین بود که آنان را وادار کرد به فعالیت‌هايی بپردازند که هم حساسیت کمتری در جامعه ايجاد می‌کرد و هم سود بیشتری نصیبشان می‌کرد؛ در ضمن، مسلمانان رغبت کمتری نسبت به اين مشاغل داشتند و آنان با توجه به اين خلأ و نیاز جامعه همدان، توانستند با امنیت خاطر به اين مشاغل بپردازند و در آنها به پیشرفت‌های قابل‌‌توجهی دست‌ يابند.

از اين‌رو، جز بازرگانی، به مشاغلی مانند پزشکی و دلالی هم روی آوردند. با اين اقدام هم توانستند جايگاه اجتماعی خود را در همدان ارتقا بخشند و هم با هم‌کیشان خود در همدان و بین‌النهرين نوعی اتحاد برقرار کردند. موقعیت جغرافیايی همدان و قرار گرفتن آن بر سر راه بازرگانی بین‌النهرين و عتبات، در اين راه نقش کلیدی داشت؛ به‌ويژه آنکه آنان از جزئیات داد و ستد به خوبی مطلع بودند. به نظر می‌رسد بازرگانان مسلمان به اندازه بازرگانان يهود از اوضاع اقتصادی مطلع نبودند و حتی در برخی موارد از آنان دنباله‌روی می‌کردند.

رشد يهوديان در فعالیت‌های اقتصادی تدريجی، تاريخی و بلندمدت بود؛ اين امر نه تنها در همدان، بلکه در تمام ايران به همین روال بود. بسیاری از آنان بدين منظور، از روستاها و زندگی کشاورزی به شهرها روی آوردند و شغل‌های پرسودی مانند بازرگانی، صرافی، دلالی و پزشکی را در دست گرفتند. تمام کوشش يهوديان در دوره قاجار برای همین هدف بود، اما وقوع جنگ جهانی اول در اواخر عصر قاجار، تمام معادله‌های اقتصادی يهوديان را برهم زد و به نوعی می‌توان گفت آنان را در تنگنای کامل قرار داد. اين جنگ بر مهم‌ترين شاخه فعالیت اقتصادی يهوديان همدان، يعنی بازرگانی با بین‌النهرين، آسیب جدی وارد کرد. يکی از نتايج مهم جنگ، برهم خوردن روابط يهوديان و جامعه اسلامی پیرامون بود؛ بنابراين، يهوديان ناچار شدند هدف بلندمدت خود، يعنی ارتقای موقعیت اجتماعی از راه فعالیت‌های اقتصادی را رها سازند.

علاوه بر آن، جنگ سبب افزايش تعصبات دينی در منطقه شد که اين امر تاثیر مستقیمی بر روحیات يهوديان و تمايل آنان به مهاجرت گذاشت. به همین دلیل، جمعیت آنان درطی چند سال کاهش يافت و بیشتر آنها از ايران به‌ويژه همدان مهاجرت کردند. کاهش جمعیت، به نوبه خود، جايگاه ممتاز اقتصادی يهوديان همدان را در عصر قاجار به شدت متزلزل کرد. در واقع، پس از جنگ يهوديان همدان هیچ‌گاه نتوانستند جايگاه پیشین خود را به‌دست آورند. اما جنگ تنها يکی از عوامل تضعیف جايگاه يهوديان همدان بود. عامل مهم ديگر، تبلیغات جهانی آژانس‌های تازه‌تاسیس يهودی، مستقر در اروپا، در تشويق يهوديان به مهاجرت و متمرکز شدن در سرزمین فلسطین و اعطای تسهیلات به آنان بود که بی‌شك در کاهش جمعیت يهوديان در همدان نقش بسیار موثری داشت.

منبع: بخشی از یک مقاله به قلم عباس زارعی مهرورز و لیلا شریفی به نقل از انسان‌شناسی و فرهنگ