الجماهر فی الجواهر

کتاب «الجماهر فی الجواهر» دارای مقدمه‌ای بسیار مفصل و سه مقاله است که به ترتیب به بحث درباره: 1) گوهرها، 2) فلزات و 3) آلیاژها و ترکیبات فلزی مصنوع اختصاص دارد. بیرونی در این اثر نیز به پیروی از شیوه همیشگی خود، مطالب فرعی بسیاری، به‌ویژه برخی نظرات مهم اقتصادی و سیاسی را مطرح کرده است بیرونی که همواره گزارش مکتوب را بر روایات شفاهی ترجیح ‌داده، در توجیه علت اعتماد خود به روایات گوهریان آورده است که گرچه گوهریان در دروغ‌پردازی، بزرگنمایی و داستان‌سرایی به صنف شکارچیان و بازیاران می‌مانند، اما گاه چاره‌ای جز پذیرش نظر آنان وجود ندارد و تنها می‌توان تا حد امکان در تصحیح این اخبار کوشید؛ چه بطلمیوس نیز به ناچار برای تصحیح مسافات میان شهرها به سخن بازرگانان اعتماد کرده است.

تاکید همیشگی ابوریحان به یادکرد منابع، موجب شده است که الجماهر و به‌ویژه مقدمه آن، همچون دیگر آثار بیرونی، از مآخذ مهم تاریخ علم به‌شمار‌ آید زیرا گذشته از بهره‌گیری وی از برخی روایات شفاهی که شاید هرگز در جای دیگری به رشته تحریر درنیامده باشد، شماری از آثار یادشده در الجماهر متاسفانه از میان رفته‌اند و تنها با توجه به مقدمه ابوریحان و نیز آنچه از این آثار نقل کرده، می‌توان به محتوای آنها آگاه شد. مثلا از سخن بیرونی درمی‌یابیم که کتاب نصر بن‌یعقوب که احتمالا کهن‌ترین گوهرنامه فارسی دوره اسلامی بوده، مقدمه‌ای درباره گوهرشناسان روزگار مروانیان و عباسیان داشته است.

در بخش نخست از 32 گوهر و سنگ گرانبها همچون یاقوت، لعل بدخشان، الماس، مروارید، زمرد، فیروزه و عقیق یاد شده است. بیرونی یاقوت، زمرد و مروارید را فاخرترین گوهرها می‌داند. به‌نظر وی شایسته است که گوهرها به ترتیب ارزش‌شان یاد شوند و به همین علت مقاله نخست را با شرحی مفصل درباره یاقوت و چند سنگ کم‌بهاتر شبیه به آن آغاز می‌کند اما از آنجا که لعل بدخشان از جمله اشکال یاقوت و البته گرانبها‌ترین آنها است، مدخل لعل بی‌درنگ پس از مدخل یاقوت آمده است. بیجاده، الماس و سنباده نیز به همین مناسبت پیش از مروارید آمده‌اند.

شرح ابوریحان درباره مروارید، یاقوت و زمرد مفصل‌ترین بخش‌های کتاب است. ابوریحان ذیل مدخل مروارید که مهم‌ترین بخش کتاب به‌شمار می‌آید به نکات بسیار جالبی اشاره کرده است که در مورد گوهرهای دیگر مصداق ندارد، از جمله: چگونگی سوراخ کردن و نحوه برطرف کردن عیوب مروارید، چیستی مرجان، انواع صدف‌ها، مناطق صید مروارید، عمق هر یک و زمان صید، چگونگی فرورفتن در آب برای صید مروارید و تمهیداتی برای ترساندن کوسه و شیوه گریز فوری از خطر حمله آن. ابوریحان مقاله دوم را با شرح جیوه که نزد طبیعی‌دانان مادر همه فلزات است، آغاز می‌کند و سپس به شرح فلزات هفت‌گانه یعنی طلا، نقره، مس، آهن، ارزیز (قلع)، سرب و جیوه می‌پردازد. مقاله سوم نیز به شرح خواص چهار آلیاژ یا ترکیب فلزی مانند شبه (شَبَق) و روی اختصاص دارد.