احیای بانکداری اسلامی

ایمان نوربخش

در مورد تاریخچه بانکداری اسلامی گرچه روایت‌های متفاوتی است، اما می‌توان گفت حدود 45 سال پیش برای اولین بار با همراهی برخی از کشورهای اسلامی در محافل بین‌المللی این مفهوم مطرح شد. اگرچه در آن زمان مفهوم بانکداری اسلامی چندان شناخته شده نبود، اما اکنون در بسیاری از بانک‌های جهان و در كشورهای مختلف اعم از مسلمان و غیر‌مسلمان خدمات بانکداری اسلامی ترویج و ارائه می‌شود.

میزان استقبال از آن به‌گونه‌ای بوده است که حتی در برخی جوامع غیر‌مسلمان همانند چین استفاده از محصولات و خدمات بانکداری اسلامی طرفداران زیادی پیدا کرده است. در سال‌های اخیر حتی دولت‌های غیر‌مسلمان همانند دولت بریتانیا، هنگ‌كنگ و لوکزامبورگ اقدام به انتشار اوراق صكوك برای تامین مالی برخی از پروژه‌های خود کرده‌اند.

محصولات بانکداری اسلامی تنوع زیادی دارد و برای مصارف مختلف اعم از بانکداری خرد، تامین سرمایه در گردش شرکت‌ها، تامین مالی پروژه‌ها و طرح‌ها، محصولات ویژه‌ای تعریف شده است. برای مثال عقد مرابحه برای خدمات بانکداری خرد، عقد اجاره برای خرید مسکن و دارایی‌های ثابت، عقد فروش اقساطی برای تامین سرمایه در گردش بنگاه‌های اقتصادی، عقد استصناع برای قرارداد‌های ساخت و پیمانکاری، عقد مضاربه برای فعالیت‌های بازرگانی، عقد سلف برای خرید کالاهای اساسی و کشاورزی و عقد مشارکت برای تامین مالی طرح‌ها قابل پیاده‌سازی هستند. اینها تنها نمونه‌هایی از انواع عقود قابل‌استفاده در بانكداری اسلامی است و علاوه‌بر اینها قرارداد‌ها و ابزارهای اسلامی متنوع دیگری با کاربردهای مختلف قابل پیاده‌سازی هستند.

اساس بانكداری اسلامی مبتنی بر مشاركت در ریسك سرمایه‌گذاری است. به همین دلیل برای یك بانك اسلامی بسیار مهم است كه در حین سرمایه‌گذاری بر مبنای هر كدام از عقود اسلامی نظارت كاملی بر نحوه مصرف سرمایه و بازگشت آن داشته باشد. به‌عبارت دیگر در بانكداری متعارف تنها برای بانك آنچه اهمیت دارد بازگشت وام همراه با سود آن است فارغ از آنكه نحوه مصرف آن به چه صورت باشد. اما یكی از مزایای مهم بانكداری اسلامی كاهش ریسك اعتباری بانك به علت نظارت بر نحوه فعالیت مشتری است.

متاسفانه در كشور ما باوجود سابقه 35 ساله در بانكداری اسلامی، امروز وضعیت نظام بانكی و عملكرد بانك‌ها به‌گونه‌ای است كه موجب نگرانی جدی مراجع تقلید و همچنین كاهش اطمینان افكار عمومی نسبت به صحت عملكرد بانك‌ها از لحاظ رعایت احكام شرعی شده است. فاصله بانك‌های ما با بانكداری اسلامی موجب افزایش فعالیت‌های سوداگرانه و سوء‌استفاده از منابع سپرده‌های مردم در بانك‌ها و افزایش میزان مطالبات معوق در بانك‌ها شده است. قطعا یكی از پیش‌نیازهای خروج از رکود اقتصادی کشور، اصلاح نظام بانکی و پیاده‌سازی صحیح بانکداری اسلامی است؛ چراکه با رونق بانکداری اسلامی راه برای تعامل نزدیک صنعتگران و فعالان اقتصادی با بانک‌ها گشوده خواهد شد و این سرآغاز حرکت عظیم و آرمانی به سوی عدالت اجتماعی خواهد بود.

علاوه‌بر این یکی از موانع عدم پیاده‌سازی بانکداری اسلامی سوء‌استفاده برخی از افراد از منابع بانک‌ها برای کسب رانت و منافع نامشروع و غیر‌قانونی طی این سال‌ها و عدم برخورد مناسب قضایی با آنها بوده است. هميشه براي ما از كودكي چهره دزدان نقاب‌زده‌اي كه شب‌ها از ديوار خانه مردم بالا مي‌روند و به اموالشان دستبرد مي‌زنند، يا راهزناني كه ناغافل به كاروان‌ها حمله مي‌كنند، ترسناك و منفور بوده است. اگر قرار بود ميزان ترس و تنفر از دزدان، براساس ميزان خسارت وارده از سوي آنان باشد، ترسناك‌ترين و منفورترين انسان‌ها كساني هستند كه با اختلاس‌ها و دستبردهايي كه به بيت‌المال زدند، سال‌ها نگراني، ياس و نا‌اميدي را به جامعه تزريق كردند و با رقم‌هايي كه براي اولين بار در فرهنگ اقتصادي كشورمان رايج شد (هزاران میلیارد تومان) در نظام مالي كشور اخلال ایجاد كردند. ‌اي كاش داستان‌نويسان و فيلمسازان براي مردم تصويري متناسب از چهره دزداني كه كيان اقتصاد كشور را نشانه رفته‌اند، ترسيم كنند تا هزينه اختلاس از بيت‌المال چنان نزد أفكار عمومي بالا رود و اين عمل چنان تقبيح و تشنيع شود كه هیچ كس جرات نكند دزدان بيت‌المال را استعدادهاي درخشان معرفي کند.

البته اين مهم وظيفه همگانی است و بايد دزدان را از خويش برانيم و دامن اين سرزمين نجيب و سرافراز را از لوث اين ناپاكان پاك كنيم. چه زيبا اسلام عزيز دستور به قطع دست ناپاكان داده و فرموده است: «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِّنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» دست مرد دزد و زن دزد را، به کیفر عملی که انجام داده‌اند، به‌عنوان یک مجازات الهی، قطع کنید! و خداوند توانا و حکیم است. بررسي ابعاد حكم فقهي این آیه شریفه با فقهاي گرامی است؛ اما جامعه‌اي مي‌تواند اقتصاد مولد، پويا و اشتغالزا داشته باشد و رفاه و سلامت را در آغوش بگيرد كه در آن، دست دزدان، بوالهوسان و خائنان، از بيت‌المال مسلمين قطع شده باشد.