وضعیت مالکیت با حمله مغول

هجوم مغولان در میزان و توزیع املاک و مناسبات بین ارباب و رعیت تحولاتی به‌وجود آورد. هیچ‌کدام از طبقات اجتماعی مخصوصا در شمال‌شرقی ایران از قتل‌عام و غارت جان سالم به‌در نبردند. در جایی که مالکان در شهرها می‌زیستند (و اغلب هم اینچنین بود) خاصه در مناطقی که مغولان لشکرکشی کردند، قتل‌عام آنها بسیار سنگین بود. آنهایی هم که جان سالم به‌در بردند تحت‌فشار زیادی قرار گرفتند. چون در ایام ایلخانان، بخش کوچ‌نشین، بخش اعظم و مسلط جامعه بود و در بعضی از مناطق مملکت، وضع ارباب و رعیت بسیار نازل شد و به فلاکت انجامید. نظم و قانون فروریخت و گماشتگان و دیگران در سطح وسیعی دست به غصب و غارت زدند.

با وجود این در برخی از مناطق مملکت، برخی از متمولین و مالکین آب و زمین هنوز نفس می‌کشیدند و وجود داشتند. حمدالله مستوفی می‌نویسد؛ تعدادی از خاندان‌های بزرگ قزوین در زمان او صاحب املاک وسیعی بودند و در مناطق دورافتاده هم بعضی از خانواده‌های محلی املاک سابق خود را به‌دست آورده بودند. به‌طور کلی می‌توان گفت که مال و منال و املاک آنهایی که معیشت و معاششان از راه زمین و محصولات آن می‌گذشت، رو به زوال و کاهش رفت و مالکیت ارضی هم هرچه بیشتر به دست طبقات رسمی و صاحب قدرت جامعه افتاد. املاک مهم و حیاتی از همان آغاز دوره ایلخانان توسط آنها غصب شد یا به نوعی تحصیل شد. دو نمونه برجسته و بارز در این زمینه شمس‌الدین جوینی و رشیدالدین هستند. شمس‌الدین در اراضی مختلف سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی انجام داده بود. رشیدالدین هم املاک وسیع خود را به‌صورت اوقاف درآورد. این املاک که در وقف‌نامه ربع رشیدی ذکر شده در همه نواحی مختلف پراکنده بود.

منبع: لمبتن، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، نشر نی، 1372.