سیاست یک بام و دو هوا

آناهیتا گودرزی
کارشناس ارشد شهرسازی

اکنون که به پایان دوره 12 ساله مدیریت شهری تهران رسیدیم، نگاهی به سیر طی شده و تجارب حاصل دستاوردی گرانبها برای دوره جدید خواهد بود.قبل از این دوره 12 ساله تهران تجربه شورای اول که با غلبه کامل اصلاح طلبان روی کار آمد را داشت، به سبب نوبودن این آزمون در نهایت با تنش‌های حاصل در برآیند کلی موفق نبود.اگر چه تدوین سند منشور شهر تهران و طرح مجموعه شهری تهران حاصل نسبتا ارزشمند این دوره شورا بود که هرگزپس از آن مورد توجه جدی قرار نگرفت. از این رو بود که با قهر مردم تهران با صندوق رای در دوره دوم روبه‌رو شدیم و شورای دوم با ارائه لیستی گمنام(منتسب به طیف اصولگرایان)که جز دو یا سه نفر سرشناس را در خود نداشت تحت عنوان آبادگران با حداقل آرا سکان شورای دوم را به دست گرفت.

شایان توجه اینکه در سال 80 با توجه به سپری شدن دوره طرح جامع قدیم شهر تهران، قراردادی با 22مشاور شهرسازی برای مطالعه همه جانبه مناطق شهر تهران از سوی معاونت شهرسازی وقت منعقد شد و در سال 82 مجلدات مطالعات جامع و مفصل جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، محیط زیست و... به تفکیک مناطق آماده و در سال 84 الگوی توسعه مناطق بر اساس دستاورد مناطق با ترسیم چشم‌انداز توسعه هر منطقه با توجه به پتانسیل‌ها و محدودیت‌ها در هر منطقه تدوین نهایی شود تا محمل تهیه طرح تفصیلی مناطق شهر تهران شود.در همین سال و درمیانه شورای دوم بود که شهردار فعلی تهران انتخاب شد(سال 84).از طرفی با توجه به سپری شدن زمان طرح جامع و تفصیلی شهر تهران، همچنان طرح تفصیلی قدیمی، ملاک عمل شهرسازی مناطق در صدور پروانه بود که با انبانی از بخشنامه‌های موردی(ناگزیر در مواجهه با مسائل جدید شهردر مقاطع مختلف صادره شده بود)بی‌قاعدگی و اغتشاش بر حوزه شهرسازی تهران حاکم بود.امیدها به طرح جامع جدید شهر تهران بود(طرح ساختاری – راهبردی با رویکرد جدید مبتنی بر پهنه‌بندی چهارگانه: فعالیت، مختلط، مسکونی و حفاظت سبز وباز)که عاقبت در سال 86(در راستای اهداف سند چشم‌انداز بیست ساله) تصویب و رسما در ابتدای سال 87 به شهرداری تهران ابلاغ شد(البته برای اولین بار در تجربه تهیه طرح‌های توسعه شهری همزمان طرح تفصیلی در مقیاس یک 10 هزار نیز تواما با طرح جامع ابلاغ شد)

متاسفانه از آغاز با سیاست‌های یک بام و دو هوا از یکسو طرح ملاک عمل قبلی (5 الی 6طبقه در همه شهر بر اساس مصوبه 329)و از یکسو طرح ابلاغی جدید در گزینشی سلیقه‌ای مبنای عمل قرار گرفت.یعنی هر ملکی که بر اساس طرح تفصیلی جدید در پهنه تجاری واقع یا مشمول پهنه‌ای با تراکم و طبقات بیشتر می‌شد مجوز بر طبق طرح جدید و اگر بر اساس پهنه‌های طرح تفصیلی جدید مشمول تراکم و طبقات کمتر می‌شد بر اساس طرح ملاک عمل قبلی پروانه صادر می‌شد و بسیاری از زمینه‌های تحقق یکپارچه طرح تفصیلی عملا از بین رفت. در مواجهه با انتقادها از این شیوه عمل، معاونت وقت عدم تهیه و ابلاغ طرح تفصیلی یک دوهزارم را بهانه قرار می‌دادند و روند اینگونه بود که تا سال 91 که طرح تفصیلی جدید رسما ابلاغ شد. ضمناً «دیده‌بان طرح جامع و تفصیلی» که به‌عنوان نهادی توامان و مشترک مابین وزارت مسکن وشهرسازی و شهرداری تهران وظیفه رصد و صحت اجرای طرح تفصیلی را عهده‌دار بود، در سال 89رسما با ابلاغ معاون وزیر و دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری منحل و وظیفه رصد عملکرد رسما به‌عهده نهاد مجری شهرداری قرار گرفت.

به هر رو در نهایت تعجب پس از ابلاغ طرح تفصیلی جدیدشهر تهران شاهد موارد ذیل بودیم:

* عدول از ضوابط و چارچوب‌های تعیین شده

در حالی که قرار بود دیگر سلیقه‌ها و بخشنامه‌های موردی ملاک عمل نباشد، شورای معماری مناطق، مبادرت به تصمیم‌گیری و اعطای تراکم‌های بیشتر به بهانه‌ها و تفسیرهای گوناگون می‌کردند و این روند هم‌اکنون نیز به‌ویژه در مناطق شمالی جاری است.

**عدم توجه به تکالیف مقرر:

الف – طرح‌های موضوعی، طرح جامع جدید شهر تهران درخصوص بسیاری از مسائل موضوعی شهر تهران که نیازمند نگاه همه جانبه بود شهرداری را مکلف به تهیه طرح با همکاری نهادهای ذی‌ربط احتمالی در مدت زمان مشخص کرده بود (حداکثر سه سال) از آن جمله طرح‌های بسیار حیاتی و مهمی چون طرح موضوعی باغات و فضاهای سبز شهری(به‌رغم تهیه طرح و سیر کارشناسی توسط معاونت شهرسازی بایگانی شد) طرح موضوعی پارک‌ها و فضاهای سبز و طرح موضوعی ساماندهی و تامین خدمات که متاسفانه اکثریت قریب به اتفاق این طرح‌ها یا تهیه نشد یا عزمی برای به سرانجام رسیدن آن نبود و اینگونه است که در محله‌های مسکونی با بارگذاری‌های زیاد سال‌های اخیر مشاهده می‌کنیم که سرانه خدماتی مورد نیاز بسیاری از محلات تامین نشده در حالی که در هر کوی و برزن مجتمع‌های تجاری خرد و کلان (بدون پیوست‌های لازم اجتماعی – ترافیکی و محیط زیست) به آسانی در دسترس است. با عنایت به مدل طرح تفصیلی جدید که مبتنی بر پهنه‌بندی (zoning)بود و برخلاف طرح‌های پیشین وعدم مشخص کردن لکه‌هایی با کاربری‌های خدماتی، مقرر شده بود درخصوص تامین خدمات در پهنه‌های کار و فعالیت با همکاری و تعامل شهرداری با سازمان‌ها و وزارتخانه‌های ذی‌ربط‌، خدمات مورد نیاز هفت‌گانه: آموزشی، فرهنگی، بهداشتی و درمانی، ورزشی و...این مهم صورت گیرد)

ب – طرح‌های موضعی و بسیاری از پهنه‌های باغ‌های به‌هم پیوسته شهر تهران که از زمره ذخایر ارزشمند زیست محیطی شهر بودند و همگی بر اساس طرح تفصیلی قرار بوده برای آن طرح، موضعی ویژه تهیه شود با تعلل از این مهم متاسفانه به‌رغم قرارگیری در پهنه ارزشمند سبز تک تک در سایه مصوبه برج باغ امروز دستخوش ساخت‌وساز شدند و دیگر جز نامی که با آه و افسوس بیان شود از آن باقی نیست از آن جمله محدوده طرشت، باغ فیض، سوهانک، ازگل و...

ج – ضوابط و برنامه‌های مدون: علاوه بر ضوابط و مقررات یکپارچه طرح تفصیلی و خیلی از تکالیف قید شده در آن (بر اساس منویات طرح جامع که مصوب شورای اسلامی شهر تهران نیز بود) دو برنامه پنج‌ساله شهرداری که هم اینک زمان برنامه دوم از نیمه نیز گذشته تکالیفی برای شهرداری در حوزه‌های مختلف کلان و خرد تعیین شده بود که واقعا عملیاتی نشد و شورای محترم چهارم نیزهرگز مطالبه‌گری و پرسشگری جدی و پیگیری در این خصوص نداشته‌اند.

از جمله: برنامه اراضی ذخیره توسعه و نوسازی شهر تهران(آخرین فرصت‌هایی که بسیاری با ساخت‌وساز از میان رفت)، تکالیف بافت فرسوده و...

اینک در روزهای پایانی این دوره مدیریت شهری قرار داریم. مهم‌ترین نکته‌ای که می‌توان به آن اشاره کرد اینکه امروز تهران با ده ‌و نیم میلیون جمعیت به‌رغم اجرای پروژه‌های بزرگراهی، تونل‌های شهری و سطوح سبز اطراف بزرگراه‌ها متاسفانه شهری است که تصویری روشن از آینده آن متصور نیست. اینکه جمعیت‌پذیری بالای تهران با قلت منابع آب و زیرساخت‌های لازم، فشردگی و معضل روزافزون ترافیک، که دربیشتر روزهای سال گرفتار آلودگی هواست و حجم‌های سبز خود یعنی باغات به‌هم پیوسته نقاط خوش آب و هوای خود را نیز قربانی ساخت‌وساز کرده و مناطق جنوبی شهر از جمله مناطق9، 10،17،18 و 19 که قرار بود در سایه برقراری عدالت اجتماعی کمترین فاصله را با مناطق شمالی داشته باشند، دارای کمترین سرانه‌های سبز و خدماتی مقیاس محله و ناحیه هستند اگرچه عدالت در مقیاس گسترده اجتماعی و اقتصادی را شاید نتوان از مدیریت شهری به تنهایی مطالبه کرد، ولی حداقل می‌توان مطالبه‌گر عدالت در مقیاس فضایی بود که محقق نشد.البته شاهد احداث و توسعه بزرگراه‌های عبوری با گستره‌‌‌های وسیع چمن‌های سبز برخی از این مناطق را قابی زیبا گرفته‌اند، ولی تصویر درون قاب به‌شدت از فقر تنفسگاه و حتی در بعضی موارد، پارک‌‌‌های کوچک مقیاس محله‌ای و غالب خدمات درمانی و آموزشی و فرهنگی کم‌بهره یا بی‌بهره است.

با جرات می‌توان گفت در برآیند عملکرد شهرداری تهران به‌ویژه انتظاری که پس از تصویب و ابلاغ طرح‌های توسعه شهری جدید می‌رفت، فاصله بسیار زیادی با تحقق اهداف ترسیمی مشاهده می‌شود. آنچه بر تهران گذشت و در تحلیل نهایی سایه غم‌انگیزی را در اذهان می‌نشاند این است که اگر در دهه 70 برخی تصمیمات موردی یا ساخت‌وسازهای بلند مرتبه در کوچه باغ‌های شمال تهران روی داد، در غیاب سند و طرح به‌روز برای تهران بود، ولی آنچه در تهران این سال‌ها از بلند مرتبه‌های بی‌قاعده و بی‌شمار مال و مجتمع‌های تجاری گرفته تا ساخت‌وسازهای فراوان در محلات مسکونی و از بین رفتن گستره‌های ارزشمند سبز رخ داد، همه در حالی بود که شهر تهران با هزینه فراوان مادی و معنوی و بسیج کارشناسان زبده عرصه شهرسازی، دارای طرح جدید توسعه شهری شده بود و افتخار شهردار تهران نیز در گفتار این بود که در زمان ایشان کمک به نهایی کردن و اجرایی شدن طرح‌های جدید شده است، اما در عمل التزامی جدی از سوی ایشان مشاهده نشد و هم از سوی نمایندگان مردم در شورا رصدی جدی برای انحرافات انجام یافته از سند مصوب هرگز در دستور کار قرار نگرفت. امید است که شورای پنجم شهر تهران و شهردار منتخب آینده با شناخت وضع موجود و محظورات پیش رو موفق شوند اولویت‌های حیاتی شهر را در دستور توجه قرار داده و بیش از ادعا در عمل دیوار ترک خورده اعتماد شهروندان را ترمیم کند.