5 محور چالشی در اقامتگاه‌های بوم‌گردی

دنیای اقتصاد:با وجود اینکه احداث اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی در ایران به بیش از یک دهه قبل بازمی‌گردد، اکنون با توسعه روزافزون این اقامتگاه‌ها چالش‌های جدیدی در این عرصه به چشم می‌خورند. کارشناسان کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران در جدیدترین گزارش خود، ضمن گفت‌وگو با 10 نفر از مالکان اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی و 5 نفر از کارشناسان و فعالان حوزه گردشگري مهم‌ترین عوامل موثر بر فعالیت اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی را شناسایی کرده‌اند. محمود حسن‌پور و هادي انتظاري در این گزارش ضمن برشمردن 5 دسته از عوامل موثر بر فعالیت اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی و آسیب‌هاي متقابل فعالیت در این حوزه، زیربخش‌هاي هرکدام را نیز ترسیم کرده‌اند. براین اساس، قوانین و مقررات، عوامل اقتصادی، عوامل اجتماعی- فرهنگی، عوامل محیط بومی و نیروی انسانی 5 محور اصلی فعالیت‌های اقامتگاه‌های بوم‌گردی معرفی شده‌اند.

قوانین و مقررات

طبق این گزارش، بحث قوانین و مقررات مربوط به اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی بیشتر به تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران این حوزه و به‌خصوص سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگري مربوط است. در این میان عدم درك درست از مفهوم و هدف اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی، توجه بیش از حد به توسعه کمی بدون توجه به توسعه کیفی، نبود آموزش در این حوزه، نبود نظارت اصولی و ارزیابی صحیح، نبود کارشناسان متخصص و آشنا با نحوه اجرای طرح و اعطاي مجوز به افراد فاقد صلاحیت 6محوری هستند که در بخش قوانین و مقررات می‌توانند برای توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی چالش‌زا باشند. به اعتقاد کارشناسان، تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران در این بخش درك و شناخت درستی از مفهوم و اهداف ایجاد اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی ندارند و لازم است تعریف دقیق و درستی از این واحدها و هدف ایجاد آنها صورت پذیرد.

از سوی دیگر، هدف سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگري طی سال‌های اخیر و همچنین براي سال‌هاي آینده، افزایش تعداد اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی است و برنامه‌هاي این سازمان هم در همین راستا طراحی شده. براي دستیابی به این هدف، از ابزارهایی مانند پرداخت وام با بهره کم استفاده می‌شود و همچنین در ارائه مجوز به سرمایه‌گذاران سختگیري چندانی صورت نمی‌گیرد. این امر موجب رشد تعداد اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی بدون توجه به توسعه کیفی آنها شده است. بانیان واحدهاي بوم‌گردی معتقدند تمرکز دولتی‌ها بر افزایش تعداد این اقامتگاه‌ها، بدون آنکه قواعد و صورت مشخصی براي این توسعه وجود داشته باشد، حیات طبیعی و هویت اصیل روستاها را به خطر انداخته و این جریان را که با هدف توسعه پایدار روستاها آغاز شده بود به انحراف می‌کشاند. در عین حال، این مساله چالش‌هاي اقتصادي را نیز متوجه بومی‌ها می‌کند.

گرچه مسوولان گردشگري کشور بر پیشبرد موازي برنامه‌هاي آموزشی و ترویجی تاکید می‌کنند، با این حال اقدام دیرهنگام سازمان گردشگري در این خصوص، حواشی زیادي را پیرامون توسعه کمی اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی رقم زده است. در واقع، تشویق روستاییان به ساخت این واحدها براي تحقق 2هزار اقامتگاه بوم‌گردی تا پایان برنامه ششم توسعه، این جریان را از مسیر اصلی خود خارج و گردشگران را نسبت به این دست از اقامتگاه‌ها بدبین خواهد کرد. همچنین فراهم نبودن دیگر زیرساخت‌هاي لازم در مناطق محلی که پیش‌نیاز ورود گردشگران است، در کنار عدم معرفی این مناطق در شمار مقاصد گردشگري، جوامع محلی امیدوار را از کسب درآمد مطلوب بی‌نصیب خواهد گذاشت.

از سوی دیگر، کارشناسان در این گزارش تاکید کرده‌اند که یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین فاکتورها براي ورود به بخش اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی، بحث آموزش افراد فعال در این حوزه است. از آنجا که احداث اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی بیشتر در مناطق روستایی و تاریخی صورت می‌گیرد و به‌دلیل اینکه زندگی در این مناطق بیشتر به‌صورت سنتی است و مردم نیز نسبت به فرهنگ و ارزش‌هاي خود حساس‌تر هستند، نیاز است سرمایه‌گذاران در این مناطق در رابطه با این مسائل آموزش ببینند و با مسائل اجتماعی-فرهنگی و زیست‌محیطی منطقه آشنایی کامل داشته باشند تا بتوانند حداکثر مشارکت جامعه محلی را جلب کنند. با این‌همه گویا در زمینه آموزش از سوي سازمان‌هاي متولی گردشگري برنامه مشخصی طراحی نشده است و این موضوع یکی از ضعف‌هاي سازمان‌هاي متولی در زمینه گردشگري به حساب می‌آید.

یکی دیگر از ضعف‌های موجود در بخش اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی، نظارت و کنترل است. این موضوع موجب می‌شود استانداردهاي لازم به صورت کامل اجرا نشود و کیفیت خدمات ارائه‌شده پایین بیاید. این درحالی است که به باور کارشناسان، وجود بخش نظارتی در هر کسب و کاري موجب پیشرفت فعالیت‌هاي کسب و کارها خواهد شد. در این زمینه لازم است سازمان متولی گردشگري از تجربیات کشورهاي موفق استفاده کند و با تدوین استانداردهاي بین‌المللی در این زمینه و همچنین تشکیل بخش‌هاي نظارتی فعال بر فعالیت این واحدها و آموزش ارزیابان متخصص، زمینه را براي رشد و توسعه کیفی این واحدها فراهم آورد.

در عین حال، کارشناس متخصص در زمینه پیاده‌سازي طرح اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی وجود ندارد و همچنین سرمایه‌گذاران در این بخش بعضا با اصل موضوع آشنا نیستند. همین موضوع سبب شده استانداردهاي روز دنیا در این واحدها مورد استفاده قرار نگیرد. از این‌رو، نیاز است کارشناسان متخصص در زمینه پیاده‌سازي اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی در کنار سرمایه‌گذاران این بخش حضور داشته باشند تا با استفاده از تجربیات و مهارت‌هاي این کارشناسان، توسعه اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی در راستاي دستیابی به اهداف تعیین شده صورت گیرد و کیفیت فعالیت‌هاي این واحدها افزایش یابد. یکی دیگر از آسیب‌هاي این بخش نیز اعطاي مجوز از سوي سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگري به افراد فاقد صلاحیت و تخصص در این زمینه است. کارشناسان اعتقاد دارند سرمایه‌گذاران در این واحدها باید از افراد واجد تخصص و تجربه لازم در حوزه گردشگري باشند تا بتوانند با استفاده از تخصص و تجربه خود، کارآیی بهتر و بالاتري داشته باشند.

عوامل اقتصادي

یکی از مهم‌ترین دلایل سرمایه‌گذاري در هر فعالیت و کسب‌وکاري، تحقق اهداف اقتصادي است. در بخش اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی هم این موضوع یکی از دلایل اصلی علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاري به حساب می‌آید. اما نبود برنامه بازاریابی و تبلیغات، وجود دید صرف اقتصادي و بی‌‌توجهی به بومی بودن سرمایه‌گذاران آسیب‌ها و چالش‌های حوزه اقتصادی توسعه بوم‌گردی هستند. طبق گزارش اتاق ایران، درحالی‌که برای جذب مشتری به اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی نیاز است برنامه بازاریابی مناسب با این واحدها در نظر گرفته و با استفاده از ابزارهاي تبلیغاتی نسبت به جذب مشتریان براي این واحدها اقدام شود، اما فقدان برنامه بازاریابی مشخص و تبلیغات متناسب با این اقامتگاه‌ها و توجه صرف به توسعه کمی این واحدها بدون در نظر داشتن نحوه جذب مشتریان سبب شده اکثر واحدهاي اقامتی با مشکل جذب مشتري مواجه و ورشکسته شوند؛ بنابراین نیاز است قبل از احداث و توسعه این واحدها، نسبت به نحوه جذب مشتریان این واحدها برنامه مشخصی تدوین شود.

به باور کارشناسان، هدف از ایجاد و توسعه اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی صرفا دلایل اقتصادي نبوده و ماهیت وجودي این اقامتگاه‌ها علاوه‌بر رفع نیازهاي مشتریان و بازار دلایلی مانند مشارکت جامعه محلی و منتفع شدن آنها، توجه به ارزش‌هاي فرهنگی و اجتماعی و حفظ آیین‌ها و سنت‌هاي جامعه محلی، توجه به مسائل زیست‌محیطی و در یک کلام توسعه پایدار گردشگري بوده است. این در شرایطی است که در ایران و طی سال‌هاي اخیر هدف از توسعه این اقامتگاه‌ها بیشتر معطوف به دلایل اقتصادي بوده است و بی‌توجهی به مولفه‌هاي دیگر موجب شده این اقامتگاه‌ها از مسیر و اهداف اصلی خود دور شوند.

در همین حال به‌منظور محقق ساختن مشارکت حداکثری جامعه محلی، نیاز است سرمایه‌گذاران در این بخش از مردم محلی و مورد اعتماد و مقبولیت جامعه محلی باشند. طبیعتا این موضوع موجب سهولت در راه رسیدن به اهداف خواهد شد. سرمایه‌گذاران بومی هم سعی و تلاش بیشتري را نسبت به سرمایه‌گذاران غیربومی براي تحقق اهداف توسعه پایدار گردشگري به‌کار خواهند بست و جامعه محلی را بیشتر در روند فعالیت‌هاي خود مشارکت خواهند داد. اما در صورتی که سرمایه‌گذاران از افراد بومی نباشند، احتمال مقاومت جامعه محلی در برابر آنها و نشان دادن واکنش به اقدامات ایشان افزایش خواهد یافت؛ موضوعی که از سوی سازمان‌هاي متولی توجه چندانی به آن نشده است و پیامدهای آن بعضا دامن اقامتگاه‌های بوم‌گردی با سرمایه‌گذاران غیربومی را می‌گیرد.

عوامل اجتماعی و فرهنگی

براساس این گزارش توجه به مسائل اجتماعی-فرهنگی از سوي گردشگران هنگام حضور در جامعه محلی از موضوعات مهم‌دیگری است که می‌تواند چالش‌ها و آسیب‌هایی را به دنبال داشته باشد. عدم توجه به موضوع ذی‌نفعان و طبقاتی شدن جامعه محلی و اثر نمایشی دو آسیب در این حوزه عنوان شده‌اند. توجه به مشارکت دادن جامعه محلی و منتفع شدن آنها از ایجاد اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی یکی از موضوعات مهم در زمینه توسعه این اقامتگاه‌ها است و عدم توجه به این موضوع می‌تواند فعالیت این واحدها را با مشکلاتی مواجه کند. کارشناسان معتقدند منافع حاصل از فعالیت این واحدها باید بین جامعه محلی به‌صورت عادلانه توزیع شود تا آنها تمایل بیشتري به مشارکت با سرمایه‌گذاران داشته باشند. تجربه نشان داده است در غیر این صورت، عده‌ای که از منافع به‌دست‌آمده منفعتی ندارند، در برابر پیشرفت این اقامتگاه‌ها ایستادگی می‌کنند و واکنش منفی نشان می‌دهند که باعث به‌وجود آمدن تنش و کشمکش در جامعه محلی می‌شود. از سوی دیگر، فرهنگ و ارزش‌هاي گردشگران با جامعه محلی متفاوت و گاهی در تضاد است. حضور این گردشگران در این محیط‌ها موجب می‌شود جامعه محلی در معرض رفتارها و ارزش‌هاي جدید قرار گیرد. مردم جامعه محلی بعضا درصدد تقلید از رفتارهاي گردشگران برمی‌آیند و این امر به مرور زمان باعث تغییر ارزش‌هاي جامعه محلی می‌شود.

عوامل محیط بومی

امروزه توجه به مسائل محیط بومی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌هاي توسعه گردشگري پایدار مطرح می‌شود. محیط بومی در مطالعه اتاق ایران شامل دو مولفه محیط انسانی و محیط‌زیست است. در این راستا دو نوع ظرفیت قابل تحمل نیز تعریف می‌شود؛ نخست ظرفیت قابل تحمل ادراکی و دیگری ظرفیت قابل تحمل زیست‌محیطی.  براساس مفهوم ظرفیت قابل تحمل ادراکی، حضور تعداد زیاد گردشگران در مناطق گردشگري موجب بروز اختلالاتی مانند شلوغی و ترافیک و افزایش قیمت محصولات می‌شود و این امر به مرور زمان موجب خواهد شد مردم محلی در برابر افزایش تعداد گردشگران واکنش منفی نشان دهند. یکی از مشکلاتی که درباره اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی وجود دارد، همین موضوع حضور بیش از اندازه گردشگران نسبت به ظرفیت قابل تحمل ادراکی مردم محلی است که موجب شده مردم محلی در برابر افزایش تعداد گردشگران مقاومت کنند و مشکلات به‌وجودآمده را ناشی از حضور گردشگران بدانند. از این‌رو کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که براي جلوگیري از این موضوع درباره تعداد معقول گردشگران در مقاصد گردشگري اقدامات لازم صورت پذیرد. از سوی دیگر، حضور گردشگران بیشتر از ظرفیت قابل تحمل زیست‌محیطی مقصد موجب آسیب رساندن به گونه‌هاي جانوري و گیاهی مقصد می‌شود. با توجه به اهداف توسعه پایدار گردشگري این گزارش تاکید کرده که به‌منظور رفع این مشکل، تعداد گردشگران حاضر در مقاصد گردشگري کنترل شود.

نیروي انسانی

یکی از شرایط اساسی توفیق هر کسب‌وکاري، وجود نیروي انسانی متخصص است. این در حالی است که در زمینه نیروي انسانی نیز آسیب‌ها و چالش‌هایی از جمله نبود نیروي انسانی آموزش‌دیده و آموزش‌دهنده و عدم آموزش و توانمندسازي جامعه محلی پیش روي اقامتگاه‌هاي بوم‌گردی وجود دارد. براساس گزارش کمیسیون گردشگری اتاق ایران، تعداد افراد متخصص و خبره در این زمینه بسیار محدود است و همچنین برنامه مشخصی براي آموزش و توانمندسازي افراد فعال در این حوزه وجود ندارد. نبود نیروي انسانی متخصص موجب بروز مشکلاتی در راستاي فعالیت این واحدها شده و کارآیی این واحدها را پایین آورده است. علاوه‌بر کمبود افراد آموزش‌دیده، تعداد افرادي که در امر آموزش فعالان اقامتگاه‌های بوم‌گردی نیز فعالیت می‌کنند محدود است؛ امری که در بخش آموزش نیز به آن و چالش‌هایی که به همراه خواهد داشت، اشاره شد. یکی دیگر از چالش‌هاي این واحدها نیز عدم آموزش جامعه محلی است که پیش‌تر نیز اشاره شد. براي موفقیت و دستیابی به اهداف تعیین‌شده این واحدها نیاز است تا در کنار سرمایه‌گذاران و فعالان این بخش، مردم محلی نیز مشارکت و همکاري لازم را داشته باشند.

مشارکت و همکاري جامعه محلی نیز با آموزش و توانمندسازي آنها درباره نحوه تعامل با گردشگران صورت می‌گیرد. اگر جامعه محلی نحوه تعامل با گردشگران را آموزش ندیده باشند، موجب نارضایتی گردشگران از نحوه رفتار جامعه میزبان و نیز ارائه واکنش منفی نسبت به رفتارهاي گردشگران از سوي مردم محلی خواهد شد. آموزش جامعه محلی پیرامون اصول مهمان‌نوازي و نحوه پذیرش گردشگرانی که با ورود خود به اقتصاد، فرهنگ و پویایی اجتماعی جامعه میزبان کمک می‌کنند، امري ضروري می‌نماید. با توجه به افزایش علاقه گردشگران به بوم‌گردی، نیاز به شکل‌گیري اقامتگاه‌هاي بومی براي جذب این نوع از گردشگران لازم و ضروري می‌نماید و حرکت به سمت توسعه و افزایش تعداد این اقامتگاه‌ها در بازار گردشگري اجتناب‌ناپذیر است. با این‌همه، کارشناسان و فعالان بوم‌گردی تاکید می‌کنند در راستاي توسعه کمی این واحدها باید به توسعه کیفی نیز توجه شود تا افزایش تعداد این اقامتگاه‌ها و رشد بیش از حد آنها موجب بروز چالش‌های گفته‌شده براي سرمایه‌گذاران و مردم محلی نشود.