آرامگاه فردوسی؛ پیوند حماسه و معماری

حکیم ابوالقاسم فردوسی که به گفته خودش از نظم کاخی بلند ساخته اکنون در آرامگاهی آرمیده، که خشت خشت آن بازدید کنندگان را به یاد حماسه می اندازد و و عظمت و استواری آن، غنای شاهنامه را تداعی می کند.
این بنا که سالانه میزبان چند میلیون گردشگر داخلی و خارجی از نظر هنر، معماری، چشم نوازی و توان برقراری ارتباط معنوی با بازدید کنندگان دارای وی‍‍ژگی های منحصر بفردی است.
در طول دوره های تاریخی مهندسان و معماران متفاوتی تلاش در ساخت بنایی در خور شان و جایگاه این شاعر بلند آوازه ایرانی داشتند ، بنایی معماری که همچون کاخ بلند فردوسی از نظم در برابر باد و باران گزندی نبیند.
گفته می شود که اندیشه ساخت آرامگاه برای فردوسی به سال 1305 خورشیدی باز می گردد که جمعی از فضلا، اندیشمندان و ایران دوستان تصمیم گرفتند همزمان با کنگره بزرگداشت هزاره فردوسی که قرار بود در سال 1313 برگزار شود، با ساخت بنای آرامگاهی در خور شان آن شاعر نامدار، آیین بزرگداشتی برگزار کنند.

** بنایی پر ابهت
رئیس پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری توس در این زمینه اظهار کرد: بنای آرامگاه فردوسی برای بسیاری از گردشگران که نخستین بار آن را مشاهده می کنند بسیار جذاب، دیدنی ، تماشایی و پر ابهت است.
احسان زهره وندی با بیان اینکه زیبایی و هنر عمیق و چشم نواز بکارگرفته شده در معماری این بنا بارها مورد یادآوری قرار گرفته است،افزود: بسیاری از گردشگران از این بنا به عنوان شاهکار هنر و معماری نام برده اند که دور از واقعیت نیست زیرا این بنا همچون اثر ماندگار و یگانه فردوسی 'شاهنامه' است
وی در زمینه ساخت این بنا اظهار کرد: در مورد نحوه طراحی بنای آرامگاه فردوسی و طراح اصلی آن ‌که مرحوم مهندس کریم طاهرزاده بهزاد است؛ آگاهی‌های اندکی وجود دارد.
وی افزود: در مقابل به دلیل طول عمر زیاد مرحوم حسین لرزاده (98 سال) و معروفیت وی به خاطر طراحی و ساخت مسجد اعظم قم، در بسیاری از سایت‌های اینترنتی از جمله 'ویکی‌پدیا'، به ‌اشتباه طراحی بنای آرامگاه فردوسی به وی منسوب شده است.

**گذری بر دوره های طراحی بنا و تصحیح چند اشتباه در این خصوص
در سال 1305 خورشیدی به پیشنهاد انجمن آثار ملی ایران مقرر شد همزمان با برگزاری کنگره هزاره فردوسی، بنای آرامگاه این حکیم فرزانه در توس به شیوه‌ای باشکوه و درخور ساخته و رونمایی شود.
طرح اولیه بنا از سوی مهندس کریم طاهرزاده بهزاد (از فعالان انقلاب مشروطه و ظاهرا نخستین فرد ایرانی که به ‌صورت آکادمیک در رشته معماری در آلمان تحصیل‌ کرده بود)، تهیه شد.
مسئول روابط عمومی و امور فرهنگی پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری توس اظهار کرد: این طرح تا حدودی شبیه به آرامگاه حافظ در شیراز بود به‌ این ‌ترتیب که شامل سکویی برای نصب مجسمه عظیم شاعر بر روی آن و سازه‌ای ساده و گنبدی که بر روی پایه‌هایی جای می گرفت.
وی بیان کرد: نخستین کار در ساخت بنای آرامگاه، پیدا کردن محل دقیق محل دفن فردوسی بود که بر اساس اسناد تاریخی از جمله نظامی عروضی که در سال 540 هجری قمری در کتاب 'چهار مقاله' نوشته بود و نیز با تحقیقات محلی مزار وی درباغ شخصی اش در سال 1306 پیدا شد.
وی گفت: طرح مرحوم طاهرزاده پذیرفته و عملیات اجرای طرح آغاز می شود اما با اجرای سکوی اولیه عملیات متوقف می شود که علت آن نیز اعتراض برخی نسبت به عدم مطلوبیت طرح است.
وی بیان کرد: این بار با اعمال‌ نفوذ تیمورتاش، طراحی بنای آرامگاه فردوسی به 'آندره گدار' فرانسوی واگذار شد که طرح «گدار» بنایی شبیه اهرام مصر، بر روی همان سکوی ساخته ‌شده پیشین بود.
وی بیان کرد:به اشتباه در منابع اینترنتی عکس هایی منتشر شده که نخستین بنای آرامگاه فردوسی شکل هرم گونه دارد در حالی که این طرح نیز نیمه‌کاره ماند.
وی در خصوص علت توقف اجرای طرح گفت: از یک ‌سو طرح 'گدار' اگر چه بر روی همان سکوی ساخته شده توسط طاهرزاده نصب ‌شده بود، اما به دلیل عدم تناسب با سنت معماری و تاریخ ایران، مورد اعتراض اصحاب فرهنگ قرار گرفته بود و از سوی دیگر پس از اجرای هرم، سقف آن شکست خورد و به همین دلیل کار متوقف شد.

داستان ساخت بنای کنونی آرامگاه
معاون فرهنگی پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری توس با اشاره به اینکه متولیان انجمن آثار ملی ایران، دوباره از مهندس طاهرزاده بهزاد خواستند که طرحی نو برای این بنا بدهد، بیان کرد:طرح جدید مرحوم طاهرزاده بهزاد شبیه بنای کنونی بود، اما از وی خواسته شد تا آن را به مقبره کوروش در پاسارگاد شبیه‌ تر سازد.
ضیائیان گفت: نهایتا در سال 1312 خورشیدی طرح نهایی به تصویب رسید، اما اجرای آن به حسین لرزاده معمار واگذار شد و وی بدون رعایت محاسبات مهندسی بنا را ساخت و سال بعد در تاریخ 20 مهر 1313 رسما بنا با حضور جمعی از بزرگان علم و ادب جهان افتتاح شد.
وی با بیان اینکه در این مرحله نیز مهندس طاهرزاده بهزاد مسوول طراحی بنای آرامگاه بود، افزود: لازم به توضیح است که بنابر آگاهی ‌های موجود، مرحوم حسین لرزاده به ‌هیچ ‌روی یک مهندس یا معمار به معنای آکادمیک آن نبود بلکه به دلیل استعداد بالای خود در این زمینه به‌ صورت تجربی آموخته‌هایی داشته است.
وی خاطرنشان کرد: مرحوم لرزاده پیش از پذیرش مسوولیت اجرای طرح تهیه ‌شده توسط مهندس طاهرزاده بهزاد برای آرامگاه فردوسی، در زمان طراحی و ساخت بیمارستان امام رضا(ع) در مشهد نیز مسوولیت امور بنایی را زیر نظر طاهرزاده بهزاد بر عهده داشت.
وی ادامه داد: فقدان تخصص علمی در مرحوم لرزاده سبب شد که در زمان اجرای طرح بنای آرامگاه، به ملاحظات ظریف و پیچیده اصول مهندسی و مکانیک خاک توجهی نشود حال ‌آنکه در دشت توس به دلیل هم ‌جواری با کشف رود و وجود آب‌های زیرسطحی این ملاحظات بیشتر باید مورد توجه قرار می‌گرفت، در نتیجه بنای آرامگاه فردوسی که عبارت بود از سازه‌ای بسیار سنگین و فاقد هرگونه پی‌ سازی متناسب با حجم و وزن آن، در مدت اندکی پس از اتمام ساخت، دچار نشست و شکستگی در بخش‌های مختلف شد به‌گونه‌ای که در طول 30 سال پس ‌از آن بارها نیازمند مرمت اساسی شد.
وی با بیان اینکه این رویه تا جایی پیش رفت که دیگر مرمت‌های متعدد پاسخگوی سرعت روند تخریبیِ نشست ساختمان نبود، افزود: سرانجام در سال 1343 خورشیدی با تصمیم انجمن آثار ملی کل بنا برچیده شده و این بار به طراحی و نظارت مرحوم مهندس هوشنگ سیحون و اجرای مهندس 'گیو جودت' و با در نظر گرفتن کلیه ملاحظات فنی ساخت بنا، بار دیگر بنای آرامگاه فردوسی به همان شکل ظاهری پیشین ساخته شد.
وی گفت: این تجدید بنا در حالی صورت گرفت بود ‌که تالاری به مساحت 900 مترمربع در زیر آن ساخته شده بود و قبر فردوسی از جایگاه پیشین که بر روی سکویی با ارتفاع دو متر بر روی زمین بود، به زیرزمین منتقل شد.
این مسوول در پایگاه توس اظهار کرد: این بنا در سال 1347 خورشیدی افتتاح شد ،‌البته مهندس سیحون در کنار بازسازی بنا اقدام به محوطه‌سازی باغ آرامگاه فردوسی بر اساس الگوی چهارباغ ایرانی از طریق رعایت قرینه‌سازی و تعبیه آب‌نماهای متعدد و جوی‌های آب پیوسته و گسسته در فضای باغ کرد.
وی افزود: همچنین برخی تأسیسات جانبی مورد نیاز از قبیل کتابخانه و ساختمان‌های مسکونی برای کارکنان و بخش‌های اداری در مجموعه باغ آرامگاه فردوسی به اهتمام مرحوم سیحون ایجاد شد.

آرامگاه کنونی فردوسی
80 سال از ساخت آرامگاه فردوسی در توس می‌گذرد اما همچنان این بنا، ساخت و هنر معماری بکارگرفته شده در آن منحصربفرد و خاص محسوب می شود.
طرح محوطه باغ آرامگاه فردوسی بر اساس اسلوب چهار باغ ایرانی به همت مهندس یعقوب دانش دوست در سال 1386 با تغییراتی اجرا و دو سال بعد از آن طرح محوطه سازی به پایان رسید و در نهایت تا سال 91 نیز اجرای کامل سنگ فرش پایان یافت.
ویژگی آرامگاه فردوسی با طراحی نهایی مهندس سیحون، تلفیق معماری ایران باستان و ایران اسلامی است که با اضافه شدن زیرزمین به بنای فعلی نوعی هنر ایران اسلامی تداعی می شود زیرا در این هنر مقبره ها در سرداب و سنگ قبر به صورت نمادین نصب می شود که نمونه آن مضجع شریف رضوی است که قبر حضرت در هشت متر پایین تر از ضریح قرار دارد.
ظاهر بیرونی آرامگاه کنونی حکیم توس نیز برگرفته از معماری پاسارگاد و تزیینات سرستون های هخامنشی است.
هم اکنون آرامگاه فردوسی دارای بخش اداری، کتابخانه، رستوران، ساختمان موزه و نیز بقایایی از دروازه 'رزان' است و تندیسی از فردوسی به عنوان شاهکار هنری 'ابوالحسن خان صدیقی'، از مجسمه سازان مشهور، در آن نصب شده است.
در محوطه درون باغ آرامگاه فردوسی، مهدی اخوان ثالت (متولد 1307 و متوفی به 1369) شاعر معاصر، مشهور به 'میم. امید' آرام گرفته است.
در فاصله 50 متری بیرون از باغ آرامگاه فردوسی نیز آرامستان شعرا قرار دارد که در این مکان شاعران نامدار معاصر از جمله عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد کمال پور، محمد قهرمان و عشرت قهرمان به خاک سپرده شده اند.
وسعت باغ آرامگاه فردوسی 6 و نیم هکتار و محوطه پیشخوان آرامگاه نیز حدود 6 هکتار است.
25 اردیبهشت ماه سالروز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و پاسداشت زبان فارسی است.
فردوسی در اوایل قرن چهارم هجری به سال 319 خورشیدی در روستای پاژ از توابع توس خراسان دیده به جهان هستی گشود و در اواخر قرن چهارم هجری به سال 397 خورشیدی در سن 78 سالگی چشم از جهان فرو بست.
7496/6012 خبرنگار:آرزو جاودانی ** انتشار دهنده: علی حیدر شاه حسینی