راه طرابوزان جایگزین ایروان

شکست از روسیه عواقب زیادی داشت که یکی از آنها از دست رفتن ایروان بود. این امر موجب شد تا مرکز تجارت بین‌الملل ایران از دست برود، چراکه پیش‌تر داد و ستد خارجی ما از طریق بازارهای این ولایت انجام می‌شد. ایروان راه مستقیم دادوستد و رشته سر راست پیوند ما با اروپا به‌شمار می‌رفت. این امر موجب شد که تلاش برای جست‌وجوی راه‌های نوین آغاز شود. از سال 1830 بود که بازرگانان ایرانی به ناچار طرابوزان را برای مراوده تجاری با اروپا برگزیدند و از این انتخاب زیان چندانی هم ندیدند.  کنسول فرانسه در آن ولایت در ارتباط با رونق بی‌سابقه تجارت خارجی ایران به مواردی چند از جمله تاریخچه آشنایی ایرانیان با راه اشاره می‌کند و می‌گوید: «پس از بسته شدن معاهده گلستان از 1821 گرجیان که اکنون در آن سوی مرز بودند، باب رفت و آمد با ادسا را گشودند. به این منظور که کالاهای فرنگی را خریداری کنند و به ایران بیاورند.

در 1824 یک بازرگان ایرانی که محمدعلی شیروانی نام داشت، برای نخستین‌بار دل به دریا زد و کالاهایی را که در فرنگ خریده بود، از راه طرابوزان برد. نام این میرزا محمدعلی بود که چند سال بعد، در گزارش دیگری هم به چشم می‌خورد: «هفت هشت سال پیش یک بازرگان ایرانی، به نام میرزا محمد، با فرانسه دادوستدی گسترده داشت و فراوان سود می‌برد او شخصا می‌آمد، کالاهای ایرانی را به فرانسه می‌آورد و زود می‌فروخت و در بازگشت مقدار زیادی از فرآورده‌های ما را مانند چلوار، پارچه‌های چیت، بلور و اسلحه با خود به ایران می‌برد. به‌رغم اینکه به هیچ‌وجه آداب و زبان نمی‌دانست، از این شیوه داد و ستد که چندان هم آسان نمی‌نمود، سود می‌برد.»

گویا بازرگانان ایرانی تا مدت‌ها در گزینش راه محمدعلی در تردید بودند. در 1826 عباس میرزا، میرزا سعیدخان را که رئیس معادن ایران هم بود، مامور خرید برخی از لوازم و مهمات در فرنگستان کرد. این میرزاسعید خان با همان سفر پرونده مفصلی در اسناد انگلیس دارد. او نخست یک کشتی خرید اما به‌جای اینکه کالاهای مورد نیاز دولت را در آن جای دهد، کشتی را با البسه و جوراب و اشیای تجملی انباشت. پول دکانداران و بازرگانان انگلیسی را هم بالا کشید و راهی ایران شد.  او دومین تاجری بود که راه طرابوزان را برگزید، اما در بازگشت، کشتی در اطراف طرابوزان به گل نشست. سرانجام پس از مدتی کلنجار و پادرمیانی اروپاییان، پاشای ارزروم اجازه داد میرزا سعید خان بار کشتی خود را با اسب و قاطر به ایران برساند و در 1828 به مقصد رسید.

از این پس رفته رفته بازرگانان به جای اینکه از کردستان و آسیای میانه بگذرند و خطر کنند، راه طرابوزان را برای رسیدن به استانبول و خرید کالاهای فرنگی، انتخاب کردند و حال آنکه تا آن سال تجار کالاهای خود را از طریق بغداد یا خلیج‌فارس داد و ستد می‌کردند؛ اما راه بغداد هم دور، هم تنگ، هم ناهموار و هم گران بود. پس منفعت تاجر ایجاب می‌کرد که کالاهای سبک و ارزان قیمت خرید و فروش کند. گویا در سال‌های نخستین پیروزی بر ایران، روسیه به امید سرازیر کردن کالاهای خود به ایران مرزها را باز گذاشتند؛ اما بازرگانان ارمنی و گرجی که تقریبا انحصار داد و ستد را در این مناطق داشتند، کالاهای انگلیسی را که هم جنس‌شان بهتر بود و هم ارزان‌تر فروش می‌رفتند، ترجیح دادند. روسیه برنتافت و مرزها را بست. با این حال ارمنیان به خرید کالا از آلمان و انگلیس ادامه دادند و به جای اینکه خرید خود را به روسیه بازگردانند، اکنون از راه استانبول و طرابوزان راهی ایران می‌شدند. به این ترتیب زیان بستن مرز نصیب روسیه شد. کار طرابوزان بالا گرفت و کشتی‌های اروپایی بیش از پیش در آب‌های دریای سیاه لنگر انداختند و این ولایت که از دیدگاه تجاری به حساب نمی‌آمد، به‌ویژه از لحاظ تجارت با آسیای میانه و ایران ناگهان اهمیت بسزا یافت.

هما ناطق، ایران در راهیابی فرهنگی، 1368.