روایت ازدواج در سفرنامه‌ها

سفرنامه‌ها از جمله منابع مهم براي بررسی موضوعات اجتماعی نظیر ازدواج هستند. هرچند که سیاحان به‌دلیل اطلاعات کم و عدم آشنایی با آیین ازدواج ایرانیان، از توجه به برخی از جنبه‌ها مانند تذهیب قباله‌ها یا مهرهایی که بر پایین این قباله‌ها زده می‌شده است، غافل مانده‌اند و اطلاعاتی بسیار کم و مبهم در این موارد داده‌اند. هریک از سیاحان، با دیدگاه خاص خود به نگارش گزارش‌هایی در این باب پرداخته‌اند، به گونه‌اي که برخی از آنان برداشت‌هاي اشتباه و دیدگاه‌هایی افراطی داشته و برخی دیگر با انصاف و صداقت بیشتري به نگارش گزارش‌هایی پرداخته‌اند. منظور از آداب ازدواج، مجموعه کارها و مراحلی بوده است که خانواده عروس و داماد براي یک زوج انجام می‌داده‌اند. تشریفات ازدواج در ایران به دو مرحله تقسیم می‌شده است: عقد و بعد عروسی. در قوانین اسلام هر دو مرحله، قانونی و شرعی به حساب می‌آمده است. در مراسم اول، مساله دارایی و پیشنهادهای طرفین حل‌وفصل می‌شده است و مرحله دوم زمانی بوده است که داماد، عروس را از خانواده‌اش طلب می‌کرده است. بین این دو مرحله، ده هفته تا ده سال می‌توانسته فاصله باشد.

البته این فاصله قانون خاصی نداشته است و فاصله بین عقد و ازدواج بستگی به خود طرفین و تمکن مالی آنها براي انجام این مراسم داشته است. ازدواج در ایران داراي اصول خاصی بوده است که یکی از آن اصول استفاده از افرادي به‌عنوان واسطه به‌دلیل منع اسلام از دیدن دختر از سوي نامحرم بوده است. البته در مواردي نیز این کار بدون دخالت واسطه‌ها انجام می‌گرفته است. همان‌طور که سیاحان نیز اشاره داشته‌اند. گزارش‌هاي سیاحان نشان از ارتباط مستقیم بین وضع اقتصادي خانواده با میزان شیربها و جهیزیه را می‌دهد؛ زیرا خانواده‌ها هرچه از تمکن مالی مناسب‌تری برخوردار بوده‌اند، به همان میزان نیز به دادن جهیزیه یا گرفتن شیربها اقدام می‌کرده‌اند. زن در هر زمانی می‌توانسته نسبت به گرفتن مهر خود اقدام کند و در هرزمانی در اسلام هیچ‌گونه محدودیت زمانی براي پرداخت یا اخذ مهریه وجود نداشته است و تنها به میل و اراده خود شخص بوده است. بنابراین این دریافت که پرداخت مهریه تنها در موقع طلاق یا مرگ شوهر امکان‌پذیر بوده، دریافتی صحیح نیست. بنا به گفته‌هاي گاسپار دروویل، ایرانی‌ها تا آن اندازه که قدرت پرداخت مهریه و نگهداري از زن را داشته‌اند، همسر اختیار می‌کرده‌اندکه البته این بدون در نظر گرفتن کنیزهاي جوانی بوده است که خریداري می‌نموده‌اند. هرچند که کنیزهاي جوان در صورت بچه‌دار شدن می‌توانسته‌اند به عنوان زن صیغه‌اي تلقی شوند.

- به نقل از مقاله «آداب ازدواج ایرانیان در دوره قاجار از منظر سفرنامه‌ها» نوشته دکتر قباد منصوربخت و معصومه حسینی.