تغییر ساختار بلدیه

هیات دولت اواسط فروردین ماه 1300ش. با تدوين نظامنامه‌اي اداره بلديه را به دولت سپرد. این آغاز یک چرخش ساختاری در نظام بلدیه بود که تشکیل آن در ایران هنوز به نیم قرن نمی‌رسید.  در دوره قاجار، به دستور ناصرالدين‌شاه، با تشكيل اداره‌اي موسوم به احتسابيه - كه داراي دو شعبه احتساب و تنظيف بود - ساماندهي امور شهري وارد دوره جديدي شد. با پيروزي مشروطيت در سال 1285ش، به دليل مشكلات متعددي كه در اداره امور شهرها در زمينه‌هایي مانند بهداشت شهري، آبرساني و... وجود داشت، نمايندگان مجلس اول درصدد تدوين قانوني براي اداره امور شهرها برآمدند، از اين‌رو قانون بلديه در تاريخ نوزدهم خرداد 1286 ش. به تصويب نمايندگان مجلس رسيد. هدف از تاسيس بلديه، تامين منافع شهرها و رفع نيازهاي شهرنشينان اعلام شد. در اين قانون، تشكيل انجمن بلديه پيش‌بيني شده‌بود كه اعضاي آن را مردم انتخاب مي‌كردند.

با آنکه انجمن‌هاي بلدي اقدام‌هایي را در سطح شهرها انجام دادند ولي درعمل تشكيل اداره بلديه و انجمن به صورت قانوني با مشكلات بسياري روبه‌رو شد. با توجه به شرايط نامناسب سياسي بعد از پيروزي مشروطه و چالش‌ها و تقابل‌هاي دولت و مشروطه‌خواهان بر سر مسائل مختلف، اقدام‌هاي اصلاحي بلديه تحت‌تاثير اين عوامل قرارگرفت. در كنار اين عوامل، كمبود بودجه و درآمدهاي مالي بلديه و ضعف عملكرد اعضاي انجمن‌هاي بلدي، در كاهش كارآیي آن موثر بود. درواقع با توجه به شرايط و فضاي سياسي كشور در اوايل مشروطيت، حمايت جدي از تشكيل بلديه قانوني انجام نگرفت. تاثيرگذاري اين عوامل به حدي بود كه با وجود تلاش‌هاي صورت‌گرفته، بلديه به مفهوم قانوني در اوايل مشروطه شكل نگرفت؛ چنانكه اولين بلديه قانوني در تهران در 1289 يعني نزديك به سه سال پس از تصويب قانون تاسيس بلديه در مجلس شوراي ملي، شكل گرفت. اولين بلديه قانوني تهران، به هنگام نيابت سلطنت عضد‌الملك قاجار (رئيس ايل قاجار)، به رياست دكتر خليل‌خان اعلم‌الدوله ثقفي تاسيس شد. اين اداره، مقابل سبزه‌ميدان، در محلي به نام خيام‌خانه يا چادرخانه استقرار يافت.

اداره بلديه، بعدها زير نظر وزارت داخله انجام وظيفه مي‌‌كرد. وظيفه‌ عمده و اساسي بلديه در تهران قديم و در زمان عضدالملك، سنگفرش كردن چند خيابان بود با نظافت خيابان‌ها و كوچه‌هاي دارالخلافه. در جريان نخستين اقدام‌هایي كه انجمن بلديه انجام داد، ضعف‌هاي آشكاري مشاهده شد، به همين خاطر نمايندگان مجلس، درصدد اصلاح قانون بلديه برآمدند. در همين راستا، در سال1290ش. با پيشنهاد دولت مبني بر انفصال انجمن‌هاي بلدي، موافقت كردند. اين موضوع به معناي نسخ قانون بلديه نبود بلكه براي اصلاح قانون بلديه و افزايش ميزان کارآیی انجمن‌هاي بلدي، چنين تصميمي گرفته شد. اداره بلديه همچنان براساس قانون به كار خود ادامه داد. با وجود اینکه دولت كوشيد بلديه را به خود وابسته كند، ولي اين كار تا كودتاي 1299 عملي نشد. پس از كودتاي 1299 و روي كارآمدن دولت سيدضياءالدين طباطبایي و تسلط دولت بر تمامي امور، نخست‌وزير براي رسيدن به اهدافش، تصميم گرفت تا نهادهاي مستقل مانند بلديه را به دولت وابسته كند.

از اين‌رو با تدوين نظامنامه‌اي در هیات دولت در سال 1300ش. اداره بلديه وابسته به دولت شد و بدين‌سان، تحولات آن تحت‌تاثير تصميم‌هاي قدرت سياسي قرارگرفت. براساس اين نظامنامه، رياست تشكيلات بلديه تهران، زير نظر رياست وزرا قرارگرفت و نخست‌وزير از طرف خود كفيلي براي اداره بلديه تعيين مي‌كرد. ضمنا در همين سال ساختمان مركزي بلديه به ميدان سپه انتقال يافت. با روي كارآمدن رضاشاه، روند تمركزگرایي دولت با شدت بيش‌تري دنبال شد و از همين‌رو، دولت در 30 ارديبهشت 1309 قانون جديدي براي تشكيلات بلديه تصويب‌كرد. هرچند مطابق اين قانون تشكيل انجمن بلديه پيش‌بيني شده‌بود ولي نظامنامه انجمن‌هاي بلدي طوري تدوين شده‌بود كه دست دولت در نحوه اداره آن آزاد بوده و طبق هدف‌هاي دولت كار مي‌كرده ‌است. همچنين رئيس بلديه را وزارت داخله انتخاب مي‌كرده‌است. درواقع هدف دولت، اين بود كه انجمن بلديه به‌عنوان بازوي كمكي‌اش در اجراي طرح‌هاي شهري باشد، نه اینکه با اظهارنظرها مشكلي براي دولت ايجاد كند. در سال 1308ش. در تهران چهار شعبه بلديه به نام بخش، در چهار نقطه شمال، جنوب، شرق و غرب تشكيل شد. در سال 1315ش. تعداد بخش‌ها به هشت رسيد. به‌علاوه در شهرري و شميران هم دو بخش عهده‌دار وظايف شهرداري شد. در سال 1319ش.، براي آنکه بخش‌هاي مذكور تا حدي استقلال و آزادي عمل داشته باشند، به چهار برزن كامل تبديل شدند كه هر يك، وظيفه شهرداري را در برزن خود انجام مي‌دادند. در سال1325ش. شمار برزن‌ها به 16 مورد افزايش يافت.