اهمیت سفرنامه‌ها در بازسازی تاریخ اجتماعی ایران

سیاحت و سفر از ادوار کهن جزو مهم‌ترین خواسته‌ها و تمایلات انسان‌های کنجکاو و از راه‌های اولیه شناخت ملل و اقوام دیگر و تعامل و تبادل فرهنگ‌ها بوده و سیاحان مختلف، بنا به مقاصد گوناگون اعم از تجارت، تحقیق و کسب معرفت، انجام ماموریت دولتی یا ارضای حس کنجکاوی شخصی و غیره، در زمانی که هنوز سرزمین‌های زیادی برای جهانیان ناشناخته بود، به سفر همت گماشتند. یکی از کشورهایی که به‌خاطر قدمت تمدنی، تنوع فرهنگی، جاذبه تجاری و سودآوری اقتصادی، موقعیت ارتباطی با سایر مناطق دنیا و اهمیت سیاسی در مناسبات و رقابت بین قدرت‌های بزرگ وقت مانند امپراتوری عثمانی، دول اروپایی و روسیه تزاری، از دیرباز مقصد سیاحان بوده، ایران است. این اهمیت در عصر قاجار که یکی از ادوار بسیار مهم فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بوده، یکی از نقاط عطف به‌شمار می‌آید و سیاحان زیادی را روانه ایران کرد؛ به‌گونه‌ای‌که می‌توان گفت موج ورود مسافران اروپایی در قرون 13 - 11، موجب شد در اروپا نهضت شناخت ایران شکل گیرد.

بسیاری از این سیاحان پس از بازگشت به کشورهای خویش، به نگارش خاطرات سفر خود در قالب سفرنامه همت گماشتند که صرف‌نظر از کاستی‌های محتوایی یا روشی، از اسناد معتبر تاریخی به حساب می‌آیند و تصویر روشنی از اوضاع اجتماعی، تشکیلات اداری، آداب و رسوم و سنن ایرانیان آن زمان ارائه می‌دهند. سفرنامه‌ها یکی از منابع مهم و ارزشمند درباره گذشته هر جامعه محسوب می‌شوند که برای مورخان، جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان جزو منابع دست‌اول تحقیق و پژوهش به‌شمار می‌روند. سفرنامه‌نویسان معمولا افرادی دقیق، جزئی‌نگر و دارای حافظه و تخیلی قوی بوده‌اند که آنچه از مشاهدات خود می‌نگاشتند، حاوی تصویر‌سازی فوق‌العاده بوده است. در واقع، سفرنامه‌نویسان افرادی اندیشمند و فاضل هستند که می‌توانند به آنچه دیگران در زندگی روزمره خود با آنها مواجه می‌شوند، در نظر و ذهنشان نما و جلوه دیگری ببخشند و با قدرت قلم به دیگران منتقل کنند.

در سفرنامه‌ها برخلاف کتاب‌های تاریخ و جغرافیا، به کوچک‌ترین مسائل اجتماع توجه شده و در آنها از توده مردمی، آداب و رسوم، اقتصاد، هنر و غیره سخن رفته است. در یادداشت‌های سفرنامه‌نویسان گاهی جزئی‌ترین مسائل سرزمینی به رشته تحریر درآمده که برای اهالی آن سرزمین عادی و روزمره بوده است. در واقع، سفرنامه «هم شرح حال مسافر و سیاح و فرد فرد معاشران اوست و هم تاریخ جمع و جمعیت.» همچنین در سفرنامه‌ها روایات شفاهی و غیررسمی مردمان در اجتماع مکتوب شده است؛ در حالی که کتاب‌های تاریخ معمولا به روایات رسمی اختصاص دارد.

منبع: فصلنامه پارسه، مهدی‌دهقان حسام‌پور، کامران حمانی