روزگار سخت عشایر در قم/ راه‌اندازی اداره امور عشایری

به گزارش خبرنگار مهر، شاید بسیاری ندانند که مردم قم هم ایلات و عشایری دارد که هنوز هم گوسفندان و شترهای خود را تا راه‌های دور برای پیدا کردن آب و علوفه می‌برند.

ایل‌های زند و کلکو دو ایل بزرگ قم هستند که نمایندگانشان در جلسه شامگاه سه‌شنبه بنیاد قم پژوهی شرکت کردند تا مال‌راه‌ها و ایل‌راه‌های گله داران قمی را به حاضران معرفی کنند.

سید احمد محسنی، نماینده ایل کلکو در این جلسه با اشاره به اینکه آبریز مره به طرف جنوب متعلق به عشایر کلکو و آبریز مره به طرف شمال متعلق به عشایر میش مست بوده که الان در اختیار ارتش است، اظهار داشت: در استان قم در حال حاضر ۹۱ کوچ‌رو داریم که با وجود این تعداد با تلاش زیاد مسئولان را قانع کرده‌ایم که اداره عشایری در استان قم تأسیس شود.

وی افزود: استان‌های همجوار که کوچ‌روهای کمتری دارند این اداره را در گذشته به وجود آورده و کمک‌های زیادی در تأمین آب و علوفه به گله‌داران کرده‌اند.

این گله‌دار قمی معتقد است چادرنشین و کوچ رو در استان‌های اطراف نداریم و استان‌های دیگر هم که داعیه این موضوع را دارند معمولاً از عشایر استان ما سوء استفاده کرده‌اند.

وی با اشاره به اینکه ایل کلکو در حال حاضر تعداد ۳۰۰ هزار گوسفند و ۳۵۰۰ نفر شتر دارد، ابراز داشت: در گذشته تعداد گوسفندان و شترها بسیار بیشتر بود.

به گفته محسنی، ایل کلکو معمولاً از حول و حوش یک ماه مانده به عید در منطقه مره در دامنه جنوبی جمع می‌شوند.

وی با اشاره به اینکه سیاه پرده تا دریاچه نمک قشلاق محسوب می‌شود و از سیاه پرده و تا جاده تهران میان بند است، ابراز کرد: میان بند جایی است که از ۱۵ روز مانده به عید تا یک ماه بعد از عید گوسفند را در آن چرا می‌دهند و در واقع از ییلاق گرم‌تر و از قشلاق سردتر است و تقریباً معتدل است.

اختلافات میان کشاورزان و عشایر

بزرگ ایل کلکو با اشاره به مشکلات همیشگی بین کشاورزان و عشایر گفت: شورای عالی عشایر در حال حاضر تمام نقاط کوچ رو را با جی پی اس مشخص کرده‌اند و در روزنامه رسمی کشور منتشر شده تا مشکلات با روستاییان حل شود.

وی افزود: مشخص است که عشایر پروانه دار در چه تاریخی می‌توانند حرکت کنند و از کدام مسیر بروند که درگیری‌ها بین منابع طبیعی و دامداران با این کار از بین رفته است.

محسنی در تشریح مسیر حرکت ایل کلکو گفت: کلکو یک ماه مانده به عید به دامنه جنوبی مره است. اگر هوا زود گرم شود ۱۵ روز بعد از عید به سمت بالا حرکت می‌کند و اگر هوا خوب باشد تا یک ماه هم می‌مانند. این ایل اول اردیبهشت وارد مرتعی در خشکه رود در جاده بویین زهرا می‌شود که از نظر ما آنجا میان بند است.

وی ادامه داد: از دامنه مره نخستین جایی که گله به آن می‌رسد چشمه شور است که در آن روستا گله‌ها آب می‌خورند. بعد از ظهر حرکت می‌کنند تا به ایلیخ بلاغی می‌رسند. جایی هم در نزدیکی نعمت آباد و عباس آباد هم مزرعه‌ای بود که خانمی در آن زندگی می‌کرد و تمام گله‌ها را آب می‌داد. از وقتی این خانم فوت کرده مزرعه تبدیل به مخروبه شده و گله مجبور است آب دوم را در ایلیخ بلاغی بخورد.

این گله‌دار قمی افزود: یک جایی به نام سید باباغار آبگاه چهارم است که بالای دشت احمد در کیلومتر ۵۰ جاده قدیم قم تهران است. چشمه زالو، زال بلاغی، فرج آباد و خشکه رود دیگر آبگاه‌های مسیر ایل کلکو هستند.

کار سخت پیدا کردن مرتع

وی با اشاره به توسعه کشاورزی و افزایش تصرفات منابع طبیعی ادامه داد: تمام کوچ راه‌ها پر شده از کشاورزی دیم و کار ایل برای پیدا کردن مرتع بسیار سخت شده است.

محسنی این کار را موجب از بین رفتن اکوسیستم طبیعی و تجاوز به مراتع می‌داند و می‌گوید در گذشته گله داران دام‌های بسیار بیشتری داشته‌اند اما امروز تمام زمین‌هایی که ایل‌راه بوده‌اند کشت و کار شده است.

وی با اشاره اینکه ادارات منابع طبیعی نیروی کافی برای مقابله با این تصرف‌ها ندارند، گفت: زمان کوچ مجبوریم گله را به صورت زیگزاگی حرکت دهیم تا با زمین‌های کشاورزی دچار تزاحم نشود و از طرفی حفر چاه‌های غیر قانونی آبشخورهای گله را دچار تهدید کرده است.

این گله‌دار قمی با اشاره به اینکه کلکوها تبعیدی‌های شیرازی در زمان آغا محمدخان هستند ابراز داشت: حرکت از مبدأ تا مقصد توسط این ایل ۴۰ روز طول می‌کشد.

ابوالحسن گرامی٬ یکی از قم‌پژوهان هم با نام بردن از چند ایل بزرگ قمی اظهار داشت: یکی از آن‌ها ایل زند بوده که خاندان بزرگی در قم محسوب می‌شده و اطراف کوه یزدان زندگی می‌کرده‌است.

وی ادامه داد: ایل شاهسون٬ ایل گایینی و ایل لشنی سه ایل بزرگ دیگر قم بوده‌اند که گوسفندان بسیاری هم داشته‌اند.

این قم‌پژوه با اشاره به اینکه حاج زینل بزرگ‌ترین شخصیت ایل گایینی بوده که تا نزدیکی ساوه قشلاق داشته است، ابراز داشت: بعدها حاج زینل به قم می‌آید و زمین می‌خرد و شخصیتی پیدا می‌کند که کوچه «حاج زینل» هم به نامش نامگذاری می‌شود.

به گفته وی٬ ایل خرقان هم ایلی بوده که بیشتر ییلاق و قشلاقش از طریق قم انجام می‌گرفته که این‌ها را باید جزو ایلات قدیم قم به حساب آورد.

لزوم مستندسازی فرهنگ عشایر

سید محسن محسنی٬ یکی دیگر از قم پژوهان هم با اشاره به اینکه مهاجرت لشنی‌ها در زمان قاجار به قم اتفاق افتاده ابراز داشت: در طول سال‌های گذشته ۱۲۶ روستا در استان قم متروکه شده‌اند که روستای حسین آباد مربوط به ایل گایینی یکی از این‌هاست.

وی با اشاره به اینکه هر روستا محافظی برای نگهداری از سرزمین و میراث طبیعی است افزود: در واقع ۱۲۶ محافظ سرزمینی را از دست داده‌ایم.

این قم‌پژوه با اشاره به اینکه برخی از گویش‌های اصیل ایل‌های قمی در حال از بین رفتن است گفت: صدا و سیمای قم هیچ تلاشی برای حفظ این گویش‌های اصیل نمی‌کند.

قاسم نورمحمدی٬ بزرگان ایل زند در قم دیگر مهمان این جلسه بود که به مسیر ییلاق ایل خود تا دریاچه گهر در لرستان که به آلپ خاورمیانه معروف است٬ اشاره کرد.

وی با اشاره به اینکه در گذشته قمرود نخستین آبشخور گله‌اش بوده افزود: آن زمان چنان آبی داشت که انسان را با خود می‌برد.

کوه سفید٬ قلعه چم٬ حصار سرخ٬ خلیل آباد٬ خوشگدن٬ گزنبر٬ محلات٬ علی آباد٬ کوه سفید محلات٬ اخترچی٬ فرزیون٬ ازنا٬ زرون و رودخانه تیون از دیگر نام‌هایی بود که این گله دار قمی به آن اشاره کرد.

آقای نورمحمدی برای رساندن گله‌اش به دریاچه گهر ۳۲ روز راه سخت را طی می‌کند و می‌گوید این کار ارزشش را دارد چرا که آن منطقه مانند بهشت است. او حتی همسرش را هم در همین مسیر پیدا کرده. یک روز زیبای بهاری دختری را کنار چشمه با لباس محلی دیده است.