اصول و مبانی پیامبر اسلام(ص) در رساندن پیام توحیدی

خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه:​ پیامبر اسلام(ص) به عنوان آخرین پیامبر و مبشردر شرایط زمانی و مکانی خاصی به رسالت برگزیده شد. این شرایط هم در بردارنده محدوده جغرافیایی شبه جزیره عربستان و هم سرزمین های(ملت ها) مجاور دیگر بود. در بعد داخلی،شبه جزیره عربستان از سیستم سیاسی و یا حکومت مرکزی مقتدری برخوردار نبود، از اینرو فقدان نظام سیاسی یکی از شاخصه های این سرزمین در آستانه بعثت پیامبر(ص) بود. از سوی دیگر با نابسامانی های شدید اجتماعی، اقتصادی و فقر فرهنگی دست و پنجه نرم می کرد. در سوی دیگر، دو قدرت جهانی دیگر در دو سوی شبه جزیره یعنی امپراتوری ساسانی در ایران و امپراتوری روم نیز در آستانه فروپاشی و اضمحلال قرار گرفته بودند.

در چنین شرایطی پیامبر اسلام(ص) به رسالت برگزیده شد. محمد(ص) پیامبر یک قوم یک قبیله یک جغرافیا نبود. محمد(ص) به عنوان آخرین رسول خدا، پیامبر همه اقوام و ملل بود. از اینرو او وارث همه انبیای الهی بود و وظیفه داشت که پیام الهی که همان توحید و یکتاپرستی بود به همه ملل و امت ها برساند تا همه زیر لوای امت اسلامی اجتماع کنند. در این راستا، پیامبر (ص) در انجام رسالت خود و رساندن پیام الهی در شبه جزیره عربستان و در بین ملل مختلف؛از روش های متعددی متناسب با شرایط زمانی و مکانی و نیز افراد و فرهنگ ها، سود جست که مهم­ترین آن­ها عبارتند از:  

۱-  دعوت مستقیم؛ ۲-  اعزام مبلغ و مربی؛ ۳-  اعزام سفرا و نمایندگان به سوی قبایل عرب، گروههای دینی و دولتهای مجاور؛ ۴-  مذاکره با سفرا و نمایندگان قبایل ، گروهها و دولتها؛ ۵-  ارسال پیام کتبی و شفاهی به سران دولتها؛ ۶-  مذاکره و انعقاد قرارداد و پیمان اتحاد و دوستی و عدم تعرض و نیز قرارداد دفاعی و نظامی؛ ۷-  تشکیل کنگره های دینی برای بحث و گفتگو و سوال و مناقشه برای یافتن حقیقت؛ ۸-  برخورد فعال با توطئه ها و عهد شکنی ها، و خیانتها که با واکنش سریع پیامبر (ص) حل و فصل می شد.؛ ۹-  کسب اطلاعات از طریق اعزام افراد مجرب و نفوذی؛ ۱۰- جهاد؛ ۱۱- حکمیت؛ ۱۲- اعطای امتیازات برای رسیدن به توافق های اساسی(مساعدی،۱۳۸۲ ، ۵۹)..

در ادامه برخی از مهمترین محورهای نامبرده را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم؛

۱. دعوت مستقیم(دوره پنهانی و علنی)

پیامبر(ص) در سال اول رسالت خود آن دسته از مردم عادی و نخبگان جامعه را مورد توجه قرار داده بود که بیشتر از دیگران زمینه درونی و قلبی گرایش به سوی حق را داشتند.از اینرو می­توان ازکسانی چون علی بن ابیطالب، خدیچه، ابوذر...نام برد.( جعفریان، ۱۳۶۷،ص ۶۷-۶۹). «رسول خدا (ص) درباره رسالتی که خداوند بر عهده او نهاده بود، به‌طور پنهانی برای کسانی از اهلش که مورد اطمینانش بودند، سخن می‌گفت» (ابن‌هشام، ۱۹۹۸، ص ۲۴۶) با آغاز دعوت علنی، پیامبر(ص) به‌دستور خداوند رسالت خویش را به اقوام و خویشاوندان خود اعلام کرد و آن‌ها را به پذیرش اسلام دعوت کرد. اگرچه در این دعوت آن‌ها بلافاصله به آن حضرت ایمان نیاوردند، اما به تدریج مسلمان شدند.

پیامبر(ص) پس از دعوت عشیره نزدیک خود جلساتی تشکیل داد تا از عموم مردم مکه دعوت کند. سیره‌نویسان این جلسات را نزدیک کوه صفا نوشته­اند. به گزارش واقدی از ابن‌عباس، آن حضرت (ص) در نزدیک کوه صفا قریش را صدا کرد و با استناد به صداقت خود و گرفتن تأیید از مردم در این‌باره فرمودند: ای فرزندان عبدالمطلب! ای فرزندان عبدمناف! ای بنی­زهره!.... سپس همه طوایف قریش را خطاب کرد و فـرمـود خـداوند به من دستـور داده تا شما را انذار کنم، خیـر دنیا و آخـرت شما در گفتـن لا الله الاّ الله است(بلاذری، ۱۹۷۷، ص۱۲۰).  پیامبر(ص)تا سال نهم هجرت همچنان با تحمل سختی­ها به راه خود ادامه می داد تا اینکه در این سال، ابوطالب وخدیجه(س) رحلت کردند. با رحلت این دو که از حامیان سرسخت پیامبر(ص) بودند، حضرت ناچار شد برای یافتن حامی و پایگاه جدید به سوی ثقیف برود.گزارش­های تاریخی از علت وچرایی انتخاب ثقیف اطلاعاتی چندانی بدست نمی­دهند. بر اساس گزارش های تاریخی، در ادامه، ارتباطات پیامبر(ص) با مردمانی از یثرب، منجر به هجرت ایشان به یثرب(مدینه النبی) گردید.

۲. رویکردهای فرهنگی(اعزام مبلغ و مربی و استفاده از مبانی مشترک)

دومین رویکرد حضرت، اعزام مبلغ و مربی در بین قبایل و گروه های مختلف بود. در این راستا، وظایف فرستادگان تعیین و افراد حائز شرایط و قادر به تحقق آن ها گزینش و اعزام می گردیدند. هوشمندی، خردمندی و گشاده رویی اغلب از شرایط تعیین سفرا بوده است.انتخاب سفرا از میان صالح ترین، شایسته ترین مومنین به اقتضای ماموریت مربوطه انتخاب می گردید. ( گنجی دوست، ۱۳۸۷، ص۱۸۸). بر اساس چنین نگاهی، پس از آنکه رسول اکرم (ص) شکنجه های سخت مشرکین نسبت به مسلمانان را مشاهده نمود و دست خود را از هرگونه حمایت برای خلاصی مسلمانان خالی دید، ناگزیر به اصحاب خود فرمودند: «خوب است به حبشه مهاجرت کنید، در آن جا پادشاه بزرگی است که در حکومت وی به کسی ستم نمی شود و آن جا سرزمین صدق است، در آنجا باشید تا خداوند گشایشی در کارتان برای شما پیش آورد».اولین هجرت مسلمانان در ماه رجب سال پنجم بعثت به وقوع پیوست.

بر اساس گزارش­های تاریخی این اقدام حضرت قرین موفقیت شد و مسلمانان توانستند خارج از مکه پایگاه جدیدی را شناسایی کرده و در صورت لزوم می توانستند بدان جا هجرت کنند.  همچنین از این نوع رویکرد حضرت می توان در اعزام مصعب بن عمیر به عنوان مبلغ اعزامی از سوی پیامبر(ص) برای آشنا ساختن مردم یثرب با اسلام و قرآن نیز نام برد(ابن هشام، ۱۳۷۵، ص۹۰-۹۱) که این سفر تبلیغی زمینه‌ساز انعقاد پیمان عقبه دوم(همان، ص۷۹) بین پیامبر(ص) و مردم این شهر گردید و مقدمات هجرت تاریخی آن حضرت را به مدینه را فراهم ساخت.( واقدی، ۱۳۷۶،ص ۲۲۳)

مهاجرت و عزیمت پیامبر(ص) به یثرب یکی از نقاط عطف تاریخ اسلام است، زیرا یثرب با دارا بودن ساختاری متفاوت از مکه به زودی کانون تحولات سیاسی- فرهنگی و دگرگونیهای اجتماعی عصر پیامبرگردید به گونه ای که توفیقات چشمگیر پیامبر در همة ابعاد سیاسی و اجتماعی در مدینه سریع تر بوقوع پیوست. یکی از بهترین رخدادهای سیاسی که زمینه ساز تحولات تبلیغی این عصر به شمار می رود،تشکیل نظام سیاسی در مدینه بود. تأسیس دولت می­توانست عاملی تعیین کننده درایجاد دگرگونی های سیاسی باشد و داشتن مشروعیت الهی «إن الحکم إلاّ للّه»( انعام/۵۶-۵۷؛ مائده/۵۰) و دارا بودن حمایت های مردمی و مقبولیت عامه از امتیازات دولت سیاسی پیامبر(ص) محسوب می شد. اعزام علی بن ابیطالب و معاذ بن جبل برای دعوت مردم یمن به اسلام که هر دو قرین موفقیت بود از دیگر اقدامات فرهنگی پیامبر اسلام(ص) بود.( ابن شبه النمیری البصری ، ۱۹۹۰، ص ۲۱۶) 

استفاده از مبانی مشترک بین مسلمانان و مشرکان، از دیگر روش های فرهنگی حضرت در این مسیر بود. رفتار ­ای دینی با مجموعه ای از مراسم و آداب آیینی به مثابه محرک هایی هستند که به فعالیت اجتماعی و سیاسی سمت و جهت می بخشند. مراسم و مناسک دینی منظم که مؤمنان بدان وسیله با یک دیگر ارتباط برقرا می کنند؛ فرصت ملاقات آنان را فراهم می کند و در درونی سازی ارزش های معنوی نقش مهم و تعیین کننده ای را ایفا می نمایند. بنابراین، تجمع دینی، نوعی همبستگی گروهی را به وجود می­آورد که در نهایت ضمن ایجاد و تثبیت پیوند انسان ها به هم ارزش های موجود دینی را تحکیم می بخشد .برای نمونه نمازهای پنج گانه به شکل جماعت و یا نماز جمعه و عید فطر، آیین حج و مراسم آن و سایر مناسبات دینی مشترک مصداقی از این مورد هستند.

در ماه ذیقعده سال ششم هجری رسول خدا(ص) به همراه مسلمانان راهی انجام حج عمره شدند وسلاحی جز سلاح مسافر (شمشیر در نیام) نداشتند. پیغمبر اسلام(ص) مقداری که از مدینه بیرون رفت و به ‏ «‌ذی الحلیفة‏‌» - که اکنون به نام مسجدی که در آنجا بنا شده به‏ «‌مسجد شجره‏‌« معروف است - رسید جامه احرام پوشید و هفتاد شتر نیز که همراه برداشته بود نشانه قربانی بر آنها زد و از جلو براند تا به افرادی که خبر حرکت او را به قریش می‌‏رسانند بفهماند که به قصد جنگ بیرون نیامده، بلکه منظور او تنها انجام عمره و طواف خانه خداست...( ابن سعد، ۱۳۲۱ – ۱۳۴۷ ،ص۳۴۲) مشرکان مکه اگر چه در این سال پیامبر(ص) و پیروانش را به مکه راه نداند ، اما مجبور به امضای عهدنامه صلح حدیبیه شدند که  این عهدنامه موفقیت بسیار بزرگی برای گسترش دین اسلام بود( واقدی، همان،ص ۵۹۹. ابن ابی‌شبیه، همان، ۳۸۲)

۳. روش حقوقی (انعقاد پیمان‌ها و قراردادهای سیاسی)

با فراهم شدن نظام کاریزمایی به رهبری پیامبر(ص) تشکیل پایه های قدرت در مدینه، جد و جهد رهبری جامعه برای تقویت بنیاد نظامی و در نهایت سامان دهی بخش تبلیغاتی- تعلیماتی با هدف گسترش و حاکمیت بخشیدن اسلام آغاز شد .از این پس مدینه کانون تربیت نقیبان و اعزام آنان برای اجرای تبلیغات در جهت گسترش آموزههای اسلامی و تعلیم مبانی دینی گردید. نمونه های عالی قوانین اجتماعی اسلامی نظیر عقد قراردادهای متعدد(کنعان، ۱۹۹۶، ص۱۹۸)، بستن پیمان برادری(مؤاخاة)( همان، ص۲۰۰-۲۰۱) ، صدور احکام اسلامی و نظارت بر اجرای قوانین، طراحی نظام اداری ساده به منظور ثبت نامه ها (یعقوبی، ۱۹۹۳،ص۴۰۱)و پیمان نامه­ها (ابن شبه النمیری البصری ، همان، ج۳، ص۲۶۳)و در نهایت طرح ریزی و اجرای برنامه های تدافعی و یا جهادهای نظامی،همگی با روشهای حقوقی صورت گرفت.

اگرچه قبل از فتح مکه، حضرت در مدینه از روش حقوقی در مواردی از جمله در معاهده با یهودیان و پیمان های درونی بین مسلمانان سود برده بود ولی به دنبال فتح مکه و فراغت پیامبراعظم(ص) از کار قریش، آن حضرت (ص) فرصت پیدا کرد تا  با فرستادگان قبایل و طوایف فعال‌تر مذاکره کند و معاهدات، پیمان­ها و قراردادهایی با آن‌ها منعقد کند. یکی از معاهدات رسول خدا (ص)، پیمانی است که بین آن حضرت و نصارای نجران منعقد شد. نجران با هفتاد دهکده تابع خود، در منطقه مرزی حجاز و یمن واقع شده بود و در آغاز ظهور اسلام، تنها منطقه مسیحی­نشین حجاز محسوب می‌شد که از بت‌پرستی دست برداشته و به آیین مسیح گرویده بود.

پیامبر(ص) با فرستادن نامه­ای به ابوحارثه اسقف نجران، ساکنان آن دیار را به پذیرش دین مبین اسلام فرا خواند و به دنبال آن، هیئت نمایندگی نجران به مدینه آمدند تا با پیامبر(ص) گفت‌وگو کنند و صحت وسقم نبوت آن حضرت (ص) را نیز  بررسی کنند. پس از گفت‌وگوی فراوان در مورد حقانیت اسلام و نبوت پیامبر(ص)، نمایندگان نجران مذاکرات خود را با رسول خدا قانع‌کننده نیافتند و هر دو طرف آمادگی خود را برای مباهله اعلام کردند. در این هنگام آیه مباهله نازل گردید و رسول خدا (ص) را مأمور کرد تا با کسانی که با او به مجادله بر می­خیزند و زیر بار حق نمی­روند، مباهله کند(دینوری، ۱۳۷۱، ص۲۵۵).

۴. روش اقتصادی (تألیف قلوب)؛

یکی دیگر از روش های که از بعد تبلیغی برای پیامبر(ص) در صدر اسلام موفقیت و محبوبیت بدست آورد، روش اقتصادی و به عبارت دیگر تالیف قلوب بود. بدنبال فتح مکه؛ جنگ خیبر و حنین شکل گرفت که مسلمانان به پیروزی رسیدند. بعد از اتمام جنگ، حضرت با بخشش مال بیشتر به بزرگان و روسای تازه مسلمانان از آنان دلجویی کرده و میل و رغبت آنان را به اسلام بیشتر کردکه برای این دسته از افراد تعبیر« مولفه قلوبهم» به کار برده می شود.( مقدسی، ۱۳۷۴،ج‏۲،ص۷۱۳)

«رسول خدا (ص) شروع به تقسیم غنائم کرده به اشراف و بزرگانی که (تازه مسلمان شده بودند و یا مشرکینی که بآنحضرت کمک کرده بودند و) به «مؤلفة قلوبهم»موسوم شدند بیش از دیگران داد تا سبب جلب خاطر آنها و قبیله و فامیلشان گردد (و بدین وسیله دلی از آنها بدست آورد).و از آن جمله بود: ابو سفیان بن حرب، معاویه پسرش، حکیم بن حزام حارث بن حارث بن کلدة، حارث بن هشام، سهیل بن عمرو، حویطب بن عبد العزی علاء بن جاریة، عیینة بن حصن، اقرع بن حابس، مالک بن عوف، صفوان بن امیة، که به هر کدامیک از اینها رسول خدا (ص) صد شتر داد.و جمعی را کمتر از صد شتر داد مانند: مخرمة بن نوفل، عمیر بن وهب جمحی، هشام بن عمرو که باینها کمتر از صد شتر داد و به سعید بن یربوع و عدی بن قیس که به «سهمی» مشهور بود بهر کدام پنجاه شتر داد»( ابن هشام، همان،ج‏۲،ص۳۱۴)

۶-وضع قوانین حفظ کرامت انسانی

کرامت انسانی، برابری و برادری، مساوات، عدالت، عدم تفاوت بین سیاه و سفید و...در دین اسلام صرفا واژه نیستند بلکه مفاهیمی هستند که جامعه عمل به خود پوشیده است. به گونه ای که این مفاهیم و عینیت ان در جامعه اسلامی خود عاملی بسیار مهم در گسترش دین اسلام علی الخصوص جامعه ایرانی گردید. از سوی دیگر،دین مقدس اسلام از همان ابتدا با مسدود نمودن راه های بردگی وترویج فرهنگ تساوی افراد بایکدیگر، بهترین وموفق ترین شیوه وابزار رامورد استفاده قرار داده است، چرا که از نگاه کلام الهی، انسان اشرف مخلوقات و خلیفه الله است. بنابراین اسلام به برده داری و اسارت انسان  به مثابه یک بیماری اجتماعی نگریسته وبه مبارزه باآن به پا خاسته است.( موسوی، ۱۳۸۶، ص۸) با نگاهی به سیره پیامبر گرامی اسلامی می بینیم در حالیکه ایشان در دوران رسالت خود در مکه و سپس در دوران امت سازی در مدینه همواره مورد آزار و اذیت کفار قریش قرار گرفته بود، در روز فتح مکه بر ارزش و کرامت انسانی تاکید ویژه کرد و به جز چند نفر، همه دشمنان رسالت خود را مورد عفو و بخشش قرار داد.

نتیجه گیری:

پیامبر اسلام(ص) در طول دوران رسالت خود برای گسترش دین اسلام و رساندن پیام توحیدی به همه ملت ها از هیچ کوششی فروگذاری نکرد و در این مسیر از اسلوب و الگوهای مختلف به منظور دعوت ملت­ها، اقوام و قبایل دیگر به اسلام و پذیرش توحید و یکتاپرستی استفاده کرده است. پیامبر(ص) چه در سال­های اقامت خود در مکه پس از بعثت خویش، و چه در سال­های استقرار دولت خود در مدینه پس از هجرت، در راستای اثرگذاری بر مردم، نخبگان و گروه­های غیردولتی، ترکیبی از شیوه های مورد بحث در فوق را استفاده کردند.این شیوه ها با تشکیل حکومت اسلامی در مدینه نه تنها کم رنگ­تر نشد، بلکه به شکلی گسترده ­تر و در ابعادی وسیع‌تر همچنان مورد استفاده پیامبر(ص) قرار می­گرفت؛ به گونه­ای که پیامبر(ص) حتی در زمان جنگ نیز با استفاده از این نوع شیوه ها تلاش می­کرد تا با مردم و افکار عمومی ارتباط برقرار کرده و ضمن دعوت آن‌ها به اسلام، مروج صلح‌طلبی و مانع بروز جنگ شود.

منابع و ماخذ:

قرآن کریم

ابن ابی‌شبیه، عبدالله بن محمد(۱۹۸۱)، المصنف،  بمبئی، دارالسلفیه

ابن شبه النمیری البصری،ابوزید عمر(۱۹۹۰)، تاریخ المدینة المنورة(أخبار المدینة النبویة )، حققه فهیم محمد شلتوت، بیروت،دارالتراث

ابن هشام (۱۳۷۵)، زندگانی محمد(ص) پیامبر اسلام، ، ترجمه سید هاشم رسولی، تهران، انتشارات کتابچی

بلاذری، احمد بن یحیی(۱۹۷۷) ، انساب الاشراف ، بیروت

جعفریان، رسول(۱۳۶۷)، تاریخ سیاسی اسلام (تا سال چهلم هجری)، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

دفتر همکاری حوزه ودانشگاه(۱۳۷۰)، اسلام وحقوق بین الملل عمومی،تهران، انتشارات سمت

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود(۱۳۷۱)، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی

کنعان، محمد بن احمد(۱۹۹۶)، السیرة النبویة و المعجزا ت خلاصة تاریخ ابن کثیر، بیروت، مؤسسه المعارف

محمد گنجی دوست(بهار ۱۳۸۷)، تحولات دیپلماسی در عصر اطلاعات،فصلنامه سیاست، دوره ۳۸، ش ۱

مساعدی، علی(۱۳۸۲)، سیاست خارجی پیامبر اعظم(ص)،قم، انتشارات قم

مقدسی، مطهر بن طاهر(۱۳۷۴) ،آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه

موسوی، محمد(۱۳۸۶)، دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام، تهران، دانشگاه پیام نور

واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ، قم ، حوزه علمیه

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب(۱۹۹۳)، تاریخ الیعقوبی، تحقیق عبدالامیر مهنا، بیروت، منشورات الاعلمی للمطبوعات