تکالیف و اختیارات هیات‌مدیره در شرکت‌های سهامی خاص

احمد پنجه‌پور

وکیل پایه یک دادگستری

[email protected]

شرکت‌های سهامی خاص، از جمله شرکت‌های مورد استقبال عموم مردم و تجار است. بسیاری از بازرگانان فعالیت و کسب‌وکار خود را در قالب این شرکت تنظیم و بهره‌برداری می‌کنند. اما این‌گونه شراکت، قواعد و مقررات متعدد وفق قانون تجارت دارد که تخطی از آنها می‌تواند آثار حقوقی و مالی خطیری برای به‌ویژه مدیران شرکت‏ داشته باشد. به همین سبب در این یادداشت در خصوص تکالیف و تعهدات اعضای هیات‌مدیره از مدیرعامل گرفته تا عضو اصلی و بدون حق امضای هیات‌مدیره بحث می‌کنیم.تعداد اعضای هیات‌مدیره در شرکت‌های سهامی عام نباید از 5نفر کمتر باشد؛ در خصوص شرکت‌های سهامی خاص اما گرچه نص صریح قانونی وجود ندارد، اما با قیاس از مواد قانون تجارت و نیز طبق نظریه حقوقی شماره 5156 / 7 مورخ 13/ 7/ 1367این تعداد باید حداقل سه نفر باشد. قانون تجارت اداره کردن شرکت را به عهده اعضای هیات‌مدیره گذاشته است: شرکت سهامی به وسیله هیات‌مدیره‏ای که از بین صاحبان سهام انتخاب شده و کلا یا بعضا قابل عزل هستند اداره خواهد شد. (ماده 107 لایحه اصلاحی قانون تجارت)

مدیران را چه کسی و چگونه انتخاب می‌کند؟

مدیران شرکت تنها به دو صورت انتخاب می‌شوند؛ یکی در هنگام تاسیس شرکت و توسط مجمع عمومی موسس که بیان شد تشکیل این مجمع در شرکت‌های سهامی خاص الزامی نیست و دوم، توسط مجمع عمومی عادی. بدیهی است که تشریفات قانونی در خصوص تشکیل مجامع باید به دقت اجرا شوند. قانون از شفافیت در انتخاب‌ها حمایت می‌کند. به همین منظور انتخاب‌های پشت پرده و ناگهانی و همچنین عزل و نصب‌های یکباره مدیران بدون دخالت مجمع عمومی عادی، ممنوع و غیرقانونی است. مدت و عمر مدیریتی هر عضو هیات‌مدیره را قبلا اساسنامه شرکت تعیین کرده است، اما چنانچه اساسنامه در این خصوص ساکت باشد، مدت مدیریت نباید از دوسال فراتر رود. البته انتخاب مجدد مدیران به هر تعداد امکان‌پذیر است.

آیا شخص حقوقی را می‌توان به عضویت هیات‌مدیره انتخاب کرد؟

قانون تجارت این انتخاب را قانونی می‌داند؛ برابر با متن قانون، اشخاص حقوقی را می‏توان به مدیریت شرکت انتخاب كرد. در این صورت شخص حقوقی همان مسوولیت‏های مدنی شخص حقیقی عضو هیات‌مدیره را داشته و باید یک نفر را با نمایندگی دائمی خود جهت انجام وظایف مدیریت معرفی كند. بنابراین در صورتی که عضوی از اعضای هیات‌مدیره شخصیت حقوقی داشته باشد، ایرادی بر آن نیست، اما باید لزوما نماینده‌ای حقیقی را معرفی کند. انتخاب این نماینده نیز باید به اطلاع اداره ثبت شرکت‌ها رسیده و در روزنامه رسمی کشور درج شود تا همگان از آن اطلاع یابند. برابر با قانون این نماینده نمی‌تواند به این بهانه که صرفا یک نماینده از شخص حقوقی متبوع خود است، از زیر بار مسوولیت شانه خالی کند. به عبارت قانون، چنین نماینده‏ای مشمول همان شرایط و تعهدات و مسوولیت‏های مدنی و جزایی عضو هیات‌مدیره بوده و از جهت مدنی با شخص حقوقی که او را به نمایندگی تعیین كرده است مسوولیت تضامنی خواهد داشت. همچنین شخص حقوقی عضو هیات‌مدیره می‏تواند نماینده خود را عزل کند، به شرط آنکه در همان موقع جانشین او را کتبا به شرکت معرفی كند وگرنه غایب محسوب می‏شود.

چه کسانی نمی‌توانند عضو هیات‌مدیره شرکت شوند؟

باید به‌خاطر داشت که طبق اصل 141 قانون اساسی جمهوری اسلامی، رئيس‌جمهور، معاونان رئيس‌جمهور، وزيران و كارمندان دولت نمي‌توانند بيش از يك شغل دولتي داشته باشند و داشتن هر نوع شغل ديگر در موسساتي كه تمام يا قسمتي از سرمايه آن متعلق به دولت يا موسسات عمومي است ممنوع است. نمايندگي مجلس شوراي اسلامي و وكالت دادگستري و مشاوره حقوقي و نيز رياست و مديريت عامل يا عضويت در هيات مديره انواع مختلف شركت‌هاي خصوصي جز شركت‌هاي تعاوني ادارات و موسسات هم براي آنان ممنوع است. اما این تمام محدودیت‌های قانونی نیست؛ بلکه ماده 111 لایحه اصلاح قانون تجارت موارد دیگری را نیز بیان می‌کند:

• محجورین و کسانی که حکم ورشکستگی آنها صادر شده است.

• کسانی که به علت ارتکاب یکی از جرائم به موجب حکم قطعی از حقوق اجتماعی کلا یا بعضا محروم شده باشند.

با اینکه غالبا اداره ثبت شرکت‌ها این موارد را در حین تأسیس شرکت بررسی می‌كند و حتی از مدیران شرکت می‌خواهد که گواهی عدم سوءپیشینه ارائه دهند، اما چنانچه چنین انتخابی رخ دهد، هر ذینفعی می‌تواند به دادگاه مراجعه كند و تقاضای عزل او را از مقام خود بخواهد.

در صورت فوت یا استعفا یا عزل یک عضو راهکار چیست؟

طبق مقرره قانون تجارت، در صورتی که بر اثر فوت یا استعفا یا سلب شرایط از یک یا چند نفر از مدیران، تعداد اعضای هیات‌مدیره از حداقل مقرر در این قانون کمتر شود، اعضای علی‌البدل به ترتیب مقرر در اساسنامه و الا به ترتیب مقرر توسط مجمع عمومی، جای آنان را خواهند گرفت و در صورتی که عضو علی‏البدل تعیین نشده باشد یا تعداد اعضای علی‌البدل کافی برای تصدی محل‏های خالی در هیات‌مدیره نباشد مدیران باقی‌مانده باید بلافاصله مجمع عمومی عادی شرکت را جهت تکمیل اعضای هیات‌مدیره دعوت كنند. بنابراین مشاهده می‌شود که انتخاب عضو علی‌البدل الزامی نیست، اما در صورت انتخاب چنین عضوی مدیر جدید بلافاصله جایگزین قبلی می‌شود. نکته بسیار مهم این است که همان‌گونه که در بالا گفته شد، اعضای هیات‌مدیره باید سهامدار شرکت نیز باشند. اما این به تنهایی کافی نیست؛ مدیران باید تعداد سهامی را که اساسنامه شرکت مقرر کرده است دارا باشند. این تعداد سهام نباید از تعداد سهامی که به موجب اساسنامه جهت دادن رأی در مجامع عمومی لازم است کمتر باشد. این سهام برای تضمین خساراتی است که ممکن است از تقصیرات مدیران منفردا یا مشترکا بر شرکت وارد شود. سهام مذکور با اسم بوده و قابل انتقال نیست و مادام که مدیری مفاصاحساب دوره تصدی خود در شرکت را دریافت نداشته است، سهام مذکور در صندوق شرکت به عنوان وثیقه باقی خواهد ماند.