سرشماری از پرسشنامه کاغذی تا دیجیتالی

سیمین عزیزمحمدی:دسترسی به اطلاعات جمعیت، توزیع آنها، شرایط زندگی و دیگر داده‌هایی از این دست و به روز کردن آنها یکی از کلیدی‌ترین ابزارهای سیاست‌گذاران اقتصادی برای شناسایی نقاط حیاتی سرمایه‌گذاری، توزیع خدمات و در نهایت، دستیابی به درجات بالاتر توسعه یافتگی است، اگرچه با شکل‌گیری تمدن‌ها، شمارش نفرات برای بشر حیاتی بوده و ضرورت آن وجود داشت، اما اولین سرشماری جهان، به روش نوین در سال 1794 در کشور سوئد انجام شده و بعد از آن کشورهای دیگر نیز به شمارش افراد جامعه خود به روش مذکور پرداختند. از قرن 20 به بعد مطابق توصیه‌های سازمان ملل متحد در اکثر کشورهای جهان برگزاری سرشماری در فاصله زمانی معمولا 10سال یکبار رایج شده است. اولین سرشماری ایران به روش نوین به سال 1246 به شکل محدود در دوران ناصرالدین شاه برمی گردد، با این حال، سرشماری متداول ایران در سال 1335 انجام و از آن تاریخ تاکنون سرشماری عمومی نفوس و مسکن دیگر در سال‌های 1345، 1355، 1365، 1375 و 1385 اجرا شده است. پس از آن، براساس مصوبه دولت مبنی بر کاهش فاصله زمانی اجرای سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن از 10 سال به پنج سال، هفتمین دوره این سرشماری در سال 1390 برگزار شد و هشتمین دوره از مهر سال جاری آغاز شد.

ورود تکنولوژی و سبک‌های جدید باعث شده اجرای سرشماری هر بار دستخوش تغییراتی باشد، در این دوره از سرشماری، مقامات دولتی تصمیم گرفتند از ظرفیت‌های شبکه‌ای و ارتباطی برای انجام آن با هزینه کمتر و سرعت بیشتر استفاده کنند چرا که انتظار می‌رفت، با نفوذ اینترنت در زندگی امروزی ایرانی‌ها و امکان دسترسی شهروندان، صرفه‌جویی قابل‌توجهی در زمان و هزینه مرکز ملی آمار به‌عنوان متصدی این سرشماری انجام بگیرد، البته در این میان، مقامات دولتی با حضور در مرکز آمار و وعده اینترنتی دو گیگابایتی سعی بر تشویق مردم برای شرکت در سرشماری اینترنتی داشتند. به این ترتیب، در فاز نخست، این سرشماری به شکل آنلاین انجام شد تا خانوارها بتوانند با مراجعه به وب‌سایت مرکز ملی آمار اطلاعات موردنیاز را ثبت کنند و در این صورت الزامی به ارائه اطلاعات هنگام مراجعه حضوری ماموران مرکز آمار برای سرشماری آنها نبود.

به هر حال، سرشماری اینترنتی سال 1395 از تاریخ سوم مهر ماه آغاز شد و با دو بار تمدید در آخرین روز مهرماه به پایان رسید. اگرچه در روزهای نخستین، به دلیل مراجعه بیش از میزان پیش‌بینی مرکز آمار، سایت سرشماری با اختلالاتی مواجه شد، با این حال در این مدت، حدود 11میلیون و 67هزار خانوار در سرشماری اینترنتی مشارکت داشتند. به عبارت دیگر، اطلاعات 37میلیون و 173هزار نفر در این سرشماری آنلاین ثبت شد تا به این ترتیب، میزان مشارکت ایرانی‌ها در این شیوه سرشماری به 46.4درصد برسد. ظاهرا، مرکز آمار ایران ثبت‌نام اینترنتی هشت میلیون و 881 هزار خانوار را هدف‌گذاری کرده بود که با استقبال گسترده مردم از این روش آمارگیری مشارکت 11 میلیون و 67 هزار و 137 خانوار به ثبت رسید. همچنین استان‌های سمنان، بوشهر، خراسان جنوبی، یزد، هرمزگان، کردستان و لرستان بیشترین مشارکت را در سرشماری اینترنتی نفوس و مسکن داشته‌اند.

علاوه بر صرفه‌جویی در زمان با اجرای سرشماری اینترنتی، این شیوه صرفه‌های اقتصادی بالایی برای دولت به همراه داشت، به‌طوری که سرشماری یک طرح ملی تلقی ‌شد و برای اجرای آن دولت از تمام ظرفیت‌های خود اعم از ساختمان‌های وابسته به استانداری‌ها، اینترنت وزارت ارتباطات و... استفاده کرده تا بتواند با کمترین هزینه آن را برگزار کند. در این رابطه قائم مقام ستاد سرشماری نفوس و مسکن به «دنیای اقتصاد» گفت: با توجه به تجربه به‌دست آمده از سرشماری‌های گذشته، در صورت برگزاری این سرشماری به شیوه‌های قبل، باید استخدام 65هزار نیرو در نظر گرفته می‌شد که اجرای اینترنتی آن کمک کرد تا این تعداد به 25هزار کاهش یابد. به عبارت دیگر، میزان تعداد نیروهای استخدامی برای ثبت اطلاعات حدود 62درصد کاهش یافته که از لحاظ صرفه‌جویی اقتصادی نقش قابل توجهی داشته است. پرسشنامه دیجیتالی، دیگر بخش دیجیتالی شده سرشماری سال 1395 بود. در واقع، در این سرشماری، ماموران ثبت‌نام حضوری، پاسخ‌ها را در تبلت ثبت می‌کنند که همین امر نیز برای مرکز آمار صرفه‌های اقتصادی داشت، به‌طوری که علیرضا زاهدیان بیان کرد: یکی از مهم‌ترین مزایای ثبت اطلاعات، حذف چاپ 25میلیون پرسشنامه بود و به تبع آن هزینه استخدام 6هزار بازبین پرسشنامه کاغذی از لیست مرکز آمار ملی حذف شد.

رکوردشکنی ایران

پرسشنامه اینترنتی یک فناوری مدرن برای جمع‌آوری داده‌هایی است که به‌طور فزاینده‌ای در سرشماری نفوس و مسکن به‌عنوان روش نوین شمارش، به‌طور معمول در ترکیب با روش‌های سنتی مانند مصاحبه حضوری یا خوداظهاری روی پرسشنامه کاغذی استفاده می‌شود. در سرشماری برخی از کشورها مانند استرالیا، بلژیک، اسپانیا، سوئیس، آمریکا و نروژ سال 2000، پرسشنامه اینترنتی به‌عنوان یک گزینه برای جمع‌آوری داده‌های مسکن به کار گرفته شد. در آن سال بالاترین نرخ مشارکت(چهار درصد) مربوط به سوئیس گزارش شد، در حالی که در سایر کشورها کمتر از یک درصد جمعیت از طریق پاسخنامه اینترنتی اطلاعاتشان را ثبت کردند. این رقم درخصوص آمریکا که سرشماری اینترنتی را به‌صورت آزمایشی برگزار کرده بود 02/ 0درصد و معادل اطلاعات 60هزار پاسخ‌دهنده بود. در سرشماری سال 2010، گزینه پرسشنامه اینترنتی در کنار روش‌های سنتی از استقبال بیشتری مواجه شد و در بسیاری از کشورها از آن استفاده کردند. پرسشنامه اینترنتی به‌عنوان یک روش شمارش اختیاری و جایگزینی برای روش سرشماری اصلی به پاسخ دهندگانی پیشنهاد شد که اغلب به دنبال ثبت اطلاعات خود در پرسشنامه‌های خوداظهاری کاغذی بودند. با این حال، در برخی از کشورها، پرسشنامه اینترنتی برای نخستین بار در سال 2010 به‌عنوان روش شمارش اصلی استفاده شد.

مشارکت 4/ 46درصدی شهروندان ایرانی در سرشماری اینترنتی، نه تنها فراتر از میزان پیش‌بینی شده از سوی مقامات مرکز ملی آمار بود، بلکه این مشارکت با رکوردشکنی در سطح بین‌المللی همراه بود، به‌طوری که ایران توانست بالاترین نرخ مشارکت در نخستین دوره سرشماری اینترنتی را رقم بزند و جای نخست در رکورد جهانی را کسب کند. پیش از این کشور ژاپن با نرخ 37درصد این مقام را داشت. در این باره قائم مقام ستاد سرشماری نفوس و مسکن اشاره کرد: در حال حاضر بالاترین نرخ مشارکت متعلق به کشور کانادا است که در سومین دوره برگزاری سرشماری اینترنتی در سال 2016 توانسته مشارکت 3/ 68درصدی را ثبت کند. در دوره نخست سرشماری اینترنتی این کشور توسعه یافته در سال 2005 مشارکت 18درصد و در دومین دوره در سال 2011 مشارکت به 54درصد رسید.وی افزود: همچنین دیگر کشور پیشرو در سرشماری اینترنتی استرالیا است که توانست در سال 2006 و اولین دوره سرشماری اینترنتی شاهد مشارکت 9درصدی شهروندانش باشد که این رقم در سال 2011 به 33درصد و در سال 2016 به 58درصد رسید. همچنین نرخ مشارکت در کره جنوبی برای نخستین بار کمتر از یک درصد بود که در آخرین دوره در سال 2011 به 9/ 47درصد رسید.