بارندگی‌ها کمکی به منابع آبی گلستان نکرد/ تبخیر ۷۰ درصدی آب

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- زهرا خورشیدکلایی: منابع تجدید پذیر آب هر منطقه و محدوده، میزان آبی است که پس از بارش با کسر تبخیر در مجاری آبی و رودخانه‌ها جاری می‌شود و یا با فرورفتن در زمین در آبخوان‌ها تجمع پیدا می‌کند.

لذا میزان پتانسیل آب تجدید پذیر استان به عواملی چون میزان بارندگی در استان، ماه‌های دارای بارندگی، شدت و مدت هر بارش، نوع بارش اعم از برف یا باران، دما و باد غالب در زمان بارش و پس‌ازآن، میزان تبخیر که خود نتیجه عوامل مختلفی مثل رطوبت هوا، تعداد روزهای آفتابی و شدت آفتاب، جهت باد غالب و شدت و تداوم آن است، بستگی دارد.

علاوه بر موارد فوق، میزان و نوع پوشش گیاهی، جهت و میزان و طول شیب ارتفاعات حوضه و مواردی ازاین‌دست نیز در این زمینه مؤثر است. لذا در درجه اول جهت مقایسه منابع آب بایستی به عوامل فوق‌الذکر در هرسال اشاره کرد.

در کنار این موارد، میزان، زمان و نوع مصرف آب توسط انسان و تغییرات اقلیمی در این موضوع هم تأثیر دارد.

طبق آمار ثبت‌شده توسط ایستگاه‌های آب و هواشناسی که میزان باران، تبخیر، دما و رطوبت را اندازه‌گیری می‌کند، میزان بارش در سال آبی ۹۴-۹۵ که از مهر ۹۴ آغاز و تا شهریور ۹۵ خاتمه می‌باید ۶۱۷ میلی‌متر بوده است که نسبت به دوره مشابه سال قبل خود ۵۰ درصد افزایش‌یافته است و نسبت به آمار درازمدت نیز ۲۸ درصد افزایش را نشان می‌دهد.

به سراغ سید محسن حسینی، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان رفتیم تا درباره وضعیت منابع آبی استان با او گفتگو داشته باشیم.

* ذخیره آبی استان با توجه به بارندگی‌های اخیر و افزایش ۲۸ درصدی باران در درازمدت چگونه است؟

رواناب اندازه‌گیری شده در ایستگاه‌های اندازه‌گیری رودخانه‌های اصلی گلستان بین ۲۶ تا ۸۲ درصد کاهش را نسبت به دوره بلندمدت نشان می‌دهد. ذخیره آبخوان‌های استان نیز  حدود ۶ درصد کاهش را نسبت به آمار دوره بلندمدت نشان می‌دهد که مقدار کاهش در آبخوان‌های کم‌عمق حدود ۶۰ میلیون مترمکعب و آبخوان‌های عمیق حدود ۱۶ میلیون مترمکعب کاهش بوده است.

در استان گلستان درمجموع و در طول سال به‌صورت متوسط حدود ۹ میلیارد مترمکعب بارش اتفاق می‌افتد که بیش از ۷۰ درصد آن تبخیر می‌شود و تنها کمتر از ۳۰ درصد به میزان ۲.۵ میلیارد مترمکعب به‌عنوان منابع تجدید پذیر باقی می‌ماند، که یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب آن به زمین نفوذ می‌کند.

در استان گلستان درمجموع و در طول سال به‌صورت متوسط حدود ۹ میلیارد مترمکعب بارش اتفاق می‌افتد که بیش از ۷۰ درصد آن تبخیر می‌شود

آبی که به داخل زمین می‌رود پس از مدتی که به لایه‌های نفوذناپذیر می‌رسد، متوقف‌شده و سفره‌های آب زیرزمینی را ایجاد می‌کند و بهره‌برداری در استان طوری است که از اواسط فروردین بهره‌برداری از آب زیرزمینی در بخش کشاورزی آغاز می‌شود و در شهریور پایان می‌پذیرد اما در بخش صنعت و شرب در همه‌سال بهره‌برداری ادامه دارد.

* آبی که توسط بخش‌های مختلف استحصال می‌شود چگونه است؟

هم‌اکنون کل آب استحصالی استان از منابع سطحی و زیرزمینی که میزان آن دو میلیارد و ۷۶ میلیون مترمکعب است، حدود ۸۰ درصد در بخش کشاورزی، ۱۳ درصد شرب، سه درصد صنعت و چهار درصد در بخش محیط‌زیست استفاده می‌شود. کل موجودی آب استان دو و نیم میلیارد مترمکعب است که در افق ۱۴۲۰ نیاز آبی استان حدود سه برابر است که لازم است برای رسیدن به این مقدار به سمت استفاده از آب دریا، آب‌های شور و نامتعارف نیز برویم و مصرف صحیح ازجمله استفاده از آبیاری مدرن را در سرلوحه خود قرار دهیم.

* برنامه آب منطقه‌ای برای مدیریت استحصال منابع آبی استان چیست؟

سیاست شرکت در آب سطحی در درجه اول توسعه منابع آب سطحی قابل توسعه و مهار آن‌ها در سدهای بزرگ و کوچک مخزنی و نیز استفاده از سایر تأسیسات آبی برای استحصال است. در این زمینه پروژه‌هایی مانند سد نرماب در دست اجرا و پروژه‌هایی مانند سد شصت کلاته و قره‌چای در حال مطالعه است.

در آب زیرزمینی با توجه به اینکه میزان آب استحصالی اعم از مجاز و غیرمجاز حدود ۹۷ درصد پتانسیل را شامل می‌شود و طبق دستورالعمل جدید وزارت نیرو بایست این میزان تعدیل شود و به حدود ۷۵ درصد از پتانسیل برسد لذا پروژه‌ای تحت عنوان «طرح احیا و تعادل بخشی» توسط شرکت در حال اجرا است.

انسداد چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند و حجمی بر چاه‌های مجاز، تکمیل طرح‌های تغذیه مصنوعی، تقویت و استقرار اکیپ‌های گشت و بازرسی، اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و بسترسازی فرهنگی، ساماندهی شرکت‌های حفاری ازجمله فعالیت‌های طرح احیا و تعادل بخشی است که در استان در حال اجرا است.

* آیا در گلستان مانند استان‌های دیگر به دلیل برداشت آب شاهد نشست زمین هستیم؟

در استان به دلیل کسری ناچیز مخزن که حدود یک درصد است خوشبختانه نشست عمومی زمین نداریم. اما باید با مراقبت مداوم از آبخوان‌ها نگذاریم این اتفاق بیفتد. البته نشست موضعی در اطراف برخی چاه‌ها که اصول بهره‌برداری را رعایت نکرده‌اند مشاهده‌شده است.

* یکی مشکلات آبی استان، تعداد زیاد چاه‌های غیرمجاز است. لطفاً وضعیت چاه‌های غیرمجاز استان را شرح دهید.

تعداد چاه‌های غیرمجاز در استان حدود ۱۶ هزار حلقه است که از ابتدا تاکنون در استان شناسایی‌شده است. زمان حفر آن به مقطع زمانی خاصی برنمی‌گردد بلکه به‌تدریج این موضوع اتفاق افتاده است. میزان آبی که در سال توسط این چاه‌های غیرمجاز استحصال می‌شود حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب است که حدود ۱۳ درصد از مصرف آب زیرزمینی استان را به خود اختصاص داده است. این آب از آبخوان‌های سطحی استان برداشت‌شده است و آبخوان‌های عمیق تقریباً فاقد چاه‌های غیرمجاز هستند.

میزان آبی که در سال توسط این چاه‌های غیرمجاز استحصال می‌شود حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب است که حدود ۱۳ درصد از مصرف آب زیرزمینی استان را به خود اختصاص داده است * به نظر شما کشاورزان چرا به سمت حفر چاه غیرمجاز می‌روند؟

دلایل متعددی برای حفر چاه‌های غیرمجاز در استان وجود دارد که ازجمله می‌توان به‌آسانی حفر چاه غیرمجاز کم‌عمق اعم از دهانه‌گشاد و لوله‌ای توسط کارگر و مقنی و ابزار ساده‌ای چون اوگر، چرخ چاه و دستگاه‌های حفاری تراکتوری اشاره کرد. کوچک شدن قطعات اراضی کشاورزی و عدم تجمیع کشاورزان برای پیگیری چاه‌های با عمق بیشتر و مجاز، محصور کردن اراضی باغی و حفاری غیرمجاز با توجه به پوشش ایجادشده و ایجاد اشکال در شناسایی و نیز جلوگیری از حفاری‌های غیرمجاز ازجمله این دلایل است.

همکاری نکردن کامل دستگاه‌های مختلف خدمات رسان برای جلوگیری از پرداخت تسهیلات، نهاده‌ها و سایر موارد به دارندگان چاه‌های غیرمجاز و اراضی تحت آبخور آن‌ها، عدم تخصیص اعتبارات کافی به وزارت نیرو برای برخورد با چاه‌های غیرمجاز مثلاً طبق استانداردها به ازای هر هزار حلقه چاه نیاز به یک اکیپ کامل گشت و بازرسی شامل عوامل فنی، حقوقی و انسداد است که تاکنون این استانداردها محقق نشده است. همچنین عوامل اقتصادی و اجتماعی و سیاسی نیز در این زمینه دخیل بوده است.

* برای مراقبت بیشتر در زمینه حفر چاه‌های غیر مجاز چه اقداماتی انجام‌شده است؟

هرگونه برداشت غیرمجاز از آب‌ها اعم از سطحی و زیرزمینی و اعم از اینکه برداشت کننده غیرمجاز باشد یا به‌وسیله چاه مجاز بیش‌ازاندازه آب استحصال کند مشمول جریمه می‌شود که میزان آن بر اساس دستورالعمل صادره از سوی وزارت نیرو محاسبه می‌شود.

تجهیز تمام چاه‌های مجاز به کنتورهای مختلف حجمی با توجه به مختصات چاه، نظارت برای برقی یا غیر برقی بودن چاه، انسداد چاه‌های غیرمجاز، توقیف و انهدام دستگاه‌ها و ابزارهای حفاری غیرمجاز، کنترل دستگاه‌های شرکت‌های حفاری مجاز به‌منظور جلوگیری از تخلف، ایجاد سامانه و بانک اطلاعاتی چاه‌های مجاز و منابع آب سطحی، مطالعه و اجرای ایجاد تشکل‌های آب بران برای مشارکت دادن ذینفعان، پروژه‌های تغذیه مصنوعی برای هدایت آب‌های مازاد سطحی به سفره‌های آب زیرزمینی ازجمله پروژه‌های طرح احیا و تعادل بخشی استان است.

* وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی گلستان به چه صورت است؟

با توجه به مراقبت‌های انجام‌شده علیرغم تمام کاستی‌ها و تنگناها و همچنین عوامل محیطی مؤثر در استان خوشبختانه گلستان فاقد کاهش معنادار سفره‌های آب زیرزمینی است و برخلاف نیمی از دشت‌های کشور که آبدهی آن‌ها بحرانی شده و به مناطق ممنوعه بحرانی تبدیل‌شده‌اند، استان گلستان فاقد دشت ممنوعه بحرانی است. ولی به دلیل مراقبت‌های بیشتر و تضمین آب شرب استان مناطقی از استان به‌عنوان منطقه ممنوعه آب شرب تعیین شد که در آن حفر چاه کشاورزی ممنوع است و محدودیت‌های زیادی اعمال‌شده است و طبعاً مراقبت‌های بیشتری از آن به عمل می‌آید.

به‌عبارت‌دیگر آنچه در استان گلستان تحت عنوان چاه غیرمجاز در حال استفاده است چاه‌هایی در آبخوان سطحی با عمق کمتر از ۴۰ متر است که این موضوع نیز مورد پیگیری این شرکت برای کاهش و پایان دادن به این روند نامطلوب است.