مهم‌ترین جریان‌های ترقی‌خواه در عصر قاجار

دکتر حامد عامری

در روند تاریخی اندیشه تجدد و ترقی‌خواهی می‌توان دو جریان مهم و اساسی را مورد توجه قرار داد، یکی که از آن می‌توان به «اصلاح‌طلبی درون‌حکومتی» تعبیر کرد و دیگری، «جریان اصلاح‌طلبی بیرون از حکومت» یا «جریان روشنفکری» بود. البته این دو جریان، از همدیگر جدا نبوده و در عین استقلال، در مقاطعی به یکدیگر پیوند خورده و به نوعی مکمل فعالیت‌های هم بودند. سر آغاز جریان اول، تحولاتی است که در «دارالسلطنه تبریز» شکل گرفت و در بخش اول به آن اشاره‌هایی شد.

عباس‌میرزا و میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی، آغاز‏گران این جریان می‏باشند. جریان «درون‌حکومتی»، به اصلاحات در ساختار سیاسی و ایجاد نظام حکومت قانون یا «حکومت منتظم» توجه داشته و به‌دنبال ایجاد نوعی نظام قانون‌مند و منسجم برای حکومت بودند، البته «ملاحظات»ی نیز در این زمینه داشتند، و آن وجود نیروی قوی و مستبد به نام شاه و دربار او بود، به‌‌رغم این «ملاحظات» و برخی از محافظه‌کاری‏ها، بسیاری از این افراد، که از صدراعظم‏های شاهان قاجار بودند، به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به فرمان شاه از میان برداشته می‌شدند و بسیاری از برنامه‌های اصلاحی آنها، به‌رغم همراهی گاه‌وبیگاه شاه، از بین می‏رفت یا ناتمام می‏ماند. این گروه از ترقی‌خواهان، به این نکته توجه داشتند که هر چه باید در مورد ترقی‌خواهی عمل کرد، از سوی و طرف دولت و دربار خواهد بود. نمی‌توان بدون در نظر گرفتن شرایط حکومت و ملاحظات مربوط به آن به ترقی‌خواهی و یکی از بنیادهای مهم آن یعنی قانون‌خواهی رسید. در این دسته از ترقی‌خواهان، وضعیت نابسامان سیاسی کشور، نسبت به کشورهای «ترقی‌یافته» و «سیویلیزه» مهم‌ترین مقدمه برای درک تفاوتی بود که باید براساس آن، وضعیت دولت تغییر و تحول پیدا می‌کرد. از این رو، کسانی مثل میرزا ملکم خان، که در شمار کارگزاران دولتی و در زمانی از بلندپایه‌ترین‌های‌شان، محسوب می‌شد، ایجاد دستگاه تنظیمات و برقراری ضوابط آن در ایران بود.