کیارستمی، پدیده ای جهانی در عرصه سینما

خبر درگذشت کیارستمی در سن 76 سالگی در فرانسه بر اثر بیماری سرطان دستگاه گوارشی، خبری ناگوار بود که شامگاه دوشنبه چهاردهم تیرماه انتشار یافت. هر چند بیماری کیارستمی مقدمه ای بر این خبر بود اما بزرگی جایگاه کارگردان نامی سینمای ایران و جهان مرگ او را به رخدادی شوک آور و بسیار غمبار تبدیل کرد.

** کیارستمی در یک نگاه
کیارستمی در سال 1319 در تهران به دنبا آمد. او که از نوجوانی با نقاشی وارد دنیای هنر شد در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران نقاشی و طراحی را فراگرفت . پس از آن به طراحی جلد کتاب و پوستر پرداخت و در ادامه با ساخت تیتراژ فیلم «وسوسه شیطان» ساخته «محمد زرین دست» وارد سینما شد. طراحی پوستر و ساخت تیتراژ فیلم های چون «رضا موتوری» و «قیصر» باعث همکاری و رفاقت طولانی او با «مسعود کیمیایی» کارگردان و فیلمنامه ‌نویس سرشناس ایرانی شد. او پس از آن به کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان رفت و در سال 1349 فیلم کوتاه «نان و کوچه» را ساخت.
فعالیت در کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان نقطه عطفی در فعالیت هنری کیارستمی به حساب می آید زیرا آشنایی با فضای ساده و با صداقت کودکان چیزی بود که کیارستمی با آن ارتباط عمیق و درستی برقرار می کرد؛ به همین خاطر بود که در ادامه فعالیت هایش چه در ساخت فیلم های کوتاه و مستند و چه فیلم های بلندش ردپای این کودکی، سادگی و معصومیت به وفور یافت می شود.
کیارستمی فعالیتش در ساخت فیلم های کوتاه و مستند برای کانون پرورشی را تا سال 1353 ادامه داد. وی در این مدت با بزرگانی چون «امیر نادری»، «پرویز دوایی» و «حسن رفیعی» همکاری کرد که جوایز بسیاری هم در جشنواره بین المللی فیلم کودکان و نوجوانان تهران، «جشنواره مسکو» و «جشنواره فیلم ریمینی» از خود کرد .
شاید مطرح ترین فیلم کوتاه کیارستمی «قضیه شکل اول، شکل دوم» باشد که در سال 1358 ساخته و 1388در فضای اینترنتی منتشر شد؛ فیلمی که در آن برای راه حل مساله ساده تنبیه دانش آموزان یک کلاس با مطرح ترین چهره های سیاسی آن زمان به مصاحبه پرداخته بود اما به دلایل سیاسی نمایش داده نشد. اولین فیلم بلند کیارستمی یعنی «گزارش» هم در سال 1356 ساخته شد.

**اثرگذاری در داخل
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، کیارستمی هم فیلم کوتاه و مستند ساخت و هم طرح و ایده برای فیلمسازان دیگر ارایه کرد چنانکه به وضوح تاثیرهای مستقیم و غیرمستقیم کیارستمی را در آثار فیلمسازان مطرحی چون «مانی حقیقی» (کارگران مشغول کارند) ، «جعفرپناهی» ( بادکنک سفید و طلای سرخ) ، «ابرهیم فروزش» (کلید)، «علیرضا رییسیان» ( سفر و همچنین ایستگاه متروک) ، «محمد علی طالبی» (بید و باد) می توان دید. «نیکی کریمی» و «مانیا اکبری» و ده ها فیلمساز جوان ایرانی که بعدها حتی موفق به دریافت جوایز جشنواره فیلم کن شدند، از شاگردان کیارستمی بودند. همچنین افرادی چون «آناهیتا قزوینی زاده» که در سال 2013 جایزه نخست فیلم های کوتاه «سینه فونداسیون» فستیوال کن را تصاحب کرد از شاگردان وی به شمار می رفت.

*** دستیابی کیارستمی به شهرتی بین المللی
پس از ساخت چند فیلم کوتاه دیگر، موفقیت های فرامرزی کیارستمی شروع شد. منتقدان سه فیلم «خانه دوست کجاست؟»(1987) ، «زندگی و دیگر هیچ» (1992) و «زیر درختان زیتون» (1994) را به «سه ‌گانه کوکر» یا «سه‌گانه زلزله» تشبیه کرده‌اند چون هر سه فیلم، روستایی به نام «کوکر» در ایران را به تصویر می‌کشد. پایه فیلم به زمین‌ لرزه رودبار و منجیل مربوط می‌شود که در آن 40 هزار تن جانشان را از دست دادند.
کیارستمی از نمادهای زندگی، مرگ، تغییر و دوام برای ارتباط سه فیلم استفاده می‌کند. جشنواره «لوکارنو»، «استانبول»، «مونترال»، «بوسان»، «آمستردام» و «کن» از جمله جشنواره هایی بودند که هریک از این سه فیلم در آن ها برگزیده یا نامزد بهرین فیلم شدند. کسانی همچون «آدریان مارتین» فیلم شناس، سبک این سه‌گانه را هندسی می ‌دانند مانند ارتباط الگوهای زیگزاگی در چشم‌ اندازها و مناظر هندسی فیلم با زندگی واقعی و نیروهای جهانی. فلاش‌ بک‌ هایی که در مسیر پر پیچ و خم زندگی فیلم و دیگر هیچ دیده می ‌شود، به نوبه خود ذهن بیننده را به فیلم خانه دوست کجاست در سال 1987 یعنی پیش از زلزله می‌برد. این مساله به ‌طور نمادین ما را به ‌سوی اتفاق های بعد، در فیلم زیر درخت زیتون سوق می ‌دهد. در سال 1995 میلادی، «میراماکس فیلمز» یک شرکت رسانه‌ای و توزیع فیلم، زیر درختان زیتون را در آمریکا منتشر کرد. کیارستمی برای فیلم تحسین شده زیر درختان زیتون برای نخستین بار نامزد دریافت نخل طلایی جشنواره فیلم کن شد .
«طعم گیلاس» در سال 1997 میلادی موفق به دریافت بهترین فیلم جشنواره کن یا نخل طلا شد که این اولین و آخرین موفقیت بین المللی سینمای ایران برای دریافت نخل طلای کن بوده است. طعم گیلاس فیلمی ضد مرگ و در مدح زندگی است که به واقع مانیفست مهم و تاثیرگذاری برای انسان ها در همه دوره ها و مکان ها است.
کیارستمی در سال 1999 فیلم «باد ما را خواهد برد» را مقابل دوربین برد. وی برای این فیلم نامزد دریافت جایزه شیر طلایی جشنواره فیلم «ونیز» بود اما موفق به کسب جایزه شیر نقره‌ ای شد. همچنین این فیلم ضمن دریافت «جایزه فیپرشی» جشنواره فیلم ونیز به عنوان یکی از یکصد اثر برتر سینمای جهان در دهه گذشته از نگاه برگزارکنندگان جشنواره بین‌المللی فیلم «تورنتو» انتخاب شد. داستان فیلم در مورد گروهی روزنامه‌ نگار است که برای تولید فیلمی مستند از آیین سوگواری به روستایی در کردستان می‌روند اما پیرزنی که قرار است بمیرد، نمی‌ میرد.
پس از ساخت مستند «ای بی سی آفریقا» در اوگاندا در سال 2001 ، کیارستمی یکسال بعد فیلم «ده» را کارگردانی کرد. در این فیلم زنی درون خودرویی نشسته ‌است و در 10 سکانس با 10 شخص گفت وگوهایی انجام می ‌دهد و نمایی از زندگی زن امروزی در ایران را تصویرگری می کند.
این سبک فیلم‌سازی مورد تجلیل بسیاری از منتقدان حرفه‌ای همچون «ای آو اسکات» قرار گرفت. اسکات در نیویورک تایمز می‌نویسد: کیارستمی علاوه بر اینکه شناخته ‌شده‌ترین کارگردان ایرانی در سطح بین‌ المللی در دهه گذشته بوده است، جزو پیشروان سینمای اتومبیل نیز هست. ...او می ‌داند خودرو مکانی ا‌ست برای تفکر، مشاهده و بالاتر از همه، صحبت کردن. «کایه دو سینما» مجله سینمایی تاثیرگذار و معتبر فرانسوی نیز این فیلم را جزو 10 فیلم برتر دهه نخست هزاره سوم معرفی کرد. افزون بر آن، این فیلم در سال 2002 نامزد دریافت نخل طلایی جشنواره فیلم کن شد.
پس از آن کیارستمی به ترتیب فیلم های «پنج»، «10 روی ده»، «جاده های کیارستمی» و «بلیت ها» را در حد فاصل سال های 2003 تا 2005 کارگردانی کرد. او در ساخت فیلم بلیت ‌ها با فیلمسازان مطرح جهان همچون «آرمانو اولمی» و «کن لوچ» همکاری کرد؛ فیلمی سه اپیزودی که کارگردان یکی از اپیزودهای آن کیارستمی بود.
در سال 2008 میلادی، فیلم «شیرین» تجربی ترین فیلم کیارستمی بود که وی در مقام کارگردان و نویسنده آن ظاهر شد. این فیلم تصویرگر نگاه 113 بازیگر زن، بدون هیچ سخنی به دوربین فیلمبرداری است در حالی که نواهایی از قرائت منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی به گوش می‌رسد. بازیگران فیلم به‌ جز «ژولیت بینوش» هنرپیشه فرانسوی، همگی ایرانی و از هنرپیشگان حرفه ‌ای سینمای کشورمان هستند. این فیلم نامزد جایزه بهترین فیلم خارجی زبان جشنواره فیلم ونیز در سال 2008 شد. شیرین به نوعی نگاهی به نسل های مختلف بازیگری زن در ایران می اندازد. در این فیلم، بازیگران برجسته ای چون «پوری بنایی»، «حمیده خیرآبادی»، «باران کوثری» و «پگاه آهنگرانی» ایفای نقش می کنند.
«کپی برابر اصل» و «مثل یک عاشق» شروع تازه ای از خلاقیت های هنری کیارستمی بود چرا که به ترتیب فیلم نخست در ایتالیا و دومی در ژاپن ساخته شد. با وجود این که هر 2 فیلم در سال های 2010 و 2012 نامزد نخل طلای کن شدند، حرف و حدیث های زیادی بین منتقدان در مورد کیفیت این فیلم ها به وجود آمد زیرا کیارستمی از آن فضای کودکانه و روستایی فاصله گرفته و سینمای داستانی با شکل روایی متفاوتی را شروع کرده بود که به نظر خیلی موفق نمی آمد.
داوری در جشنواره های متعدد معتبر جهانی که به تازگی عضویت در آکادمی اسکار هم به آن اضافه شده است، آهنگسازی، طراحی صحنه، پوستر و لباس، تدوین، بازیگری و رهبری اپرا، عکاسی طبیعت و تالیف 2 کتاب «حافظ به روایت کیارستمی» و «سعدی از دست خویشتن فریاد» از دیگر فعالیت های این هنرمند برجسته و همه فن حریف ایرانی به حساب می آید.
کیارستمی همچنان بارها در فهرست برترین های مجله ها و سایت های معتبر جهانی از جمله «گاردین» و «تایم» قرار گرفت و جوایز متعددی از آکادمی های معتبر فیلمسازی و هنری جهان و همچنین دکترای افتخاری و جایزه یک عمر فعالیت هنری را دریافت کرد.

***فرجام سخن
آن چه اشاره شد تنها گوشه ای از زندگی هنری این سینماگر برجسته را به تصویر کشید. درباره بزرگی و جایگاه ویژه کیارستمی در سینمای جهان، «ژان لوک گدار» سینماگر برجسته گفته است: سینما با گریفیث آغاز می‌شود و با کیارستمی پایان می‌یابد.
از ویژگی های اخلاقی- رفتاری بارز کیارستمی، عشق و علاقه او به وطنش بود که در این باره گفته است: اگر درختی را که ریشه در خاک دارد از جایی به جای دیگر ببرید، آن درخت دیگر میوه نمی ‌دهد و اگر بدهد آن میوه دیگر به خوبی میوه‌ ای که در سرزمین مادری اش می‌تواند بدهد نیست. این یک قانون طبیعت است. فکر می‌کنم اگر سرزمینم را رها کرده بودم درست مانند این درخت شده بودم.
**گروه پژوهش و تحلیل خبری