زنجان، خاستگاه ملیله در ایران/ بازگشت رونق به بازار صنایع دستی

خبرگزاری مهر-گروه استان‌ها-سولماز شهبازی: گرچه  به  دلیل ضعف در تبلیغات و وقفه‌های ایجادشده در تولید ملیله در زنجان، این صنعتدستی گران‌بها  نام ملیله  شهر اصفهان یا تبریز را در ذهن تداعی می‌کند اما واقعیت این است که ملیله اصیل و واقعی متعلق به زنجان و زنجانی‌ها است چراکه هیچ کجای دنیا نمی‌توان ظرافت و عیار ملیله زنجان را یافت. طرح مانند پیچک نیز متعلق به زنجان است و بس.
 
بارونق گرفتن بازار صنایع‌دستی طی سال‌های اخیر بازار ملیله نیز داغ شد، گرچه این لوازم به دلیل قیمت بالا مختص اقشار خاصی از جامعه است اما با ایجاد تنوع در تولید و ساخت لوازم ریزودرشت امکان بهره‌مندی همگان از آن فراهم‌شده است.

اگر پیش‌ازاین فقط ظروف با ابعاد بزرگ از ملیله عرضه می‌شد، اما اینک زیورآلات و ظروف تزیینی و کاربردی در ابعاد مختلف وارد بازار شده تا هر کس با هر میزان توان مالی امکان خرید ملیله نقره را داشته باشد.

هنرمندان در کارگاه‌ها یا منازل خود دست‌به‌کار شده‌اند، عده‌ای طرح می‌زنند و عده‌ای قطعات ریز را آماده می‌کنند تا استادکار مونتاژ کند و پس از طی مراحل تولید روانه بازار گردد.

ژیلا زارعی هنرمند ملیله ساز زنجانی متولد سال ۴۴ است. او در خانواده‌ای متدین در محله چهار راه سعدی کوچه غدیر متولد شد. تحصیلات ابتدایی و راهنمایی را در مدرسه آزادی روبروی خانه‌شان سپری کرد، دبیرستان راهم در رشته علوم تجربی در مدرسه دانشسرا به‌پایان رساند. قصد ادامه تحصیل داشت اما انقلاب فرهنگی شد و نتوانست.

ملیله، هنر ظریف در دست‌های ظریف بانوی زنجانی

ازآنجاکه به فعالیت‌های هنری مثل خیاطی، گلدوزی و گلیم‌بافی علاقه داشت به هنر روی آورد. از سال ۷۶ به مدت دو سال در اداره صنایع‌دستی زیر نظر استاد کاظمیان مقدم ملیله سازی را آموخت سپس به مدت چهار سال حدود سیصد نفر را در همان اداره آموزش داد و خود استاد این رشته شد این کار تا سال ۸۲ ادامه یافت و سپس کارگاه خصوصی خود را در زیرزمین خانه مسکونی‌اش در  سعدی شمالی دایر کرد و هفت کارآموز تربیت کرد. یک نفر از شاگردان او کارگاه خصوصی دایر کرده است و دو تن از شاگردانش در حوزه انگشتر سازی فعالیت دارند.
نشان درجه‌دو هنر را که معادل فوق‌لیسانس است امسال با طراحی و ساخت تاج عروس ملیله از اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان دریافت کرده است.

کسب مقام اول در نخستین جشنواره هنرهای سنتی صنایع‌دستی زنان مسلمان  در سال ۸۵، مقام اول نمایشگاه کرمانشاه در سال ۸۸، مقام سوم نمایشگاه استان مرکزی در سال ۸۵، مقام چهارم پنجمین جشنواره ملی جلوه‌های رضوی در هنرهای سنتی سال ۸۹، کسب دو مهر ملی در سال ۹۲ و دیگر رتبه‌ها را در عناوین خود جای‌داده است. در آستانه نوروز سه روز نمایشگاه ملیله در کارگاهش برگزار می‌کند و تولیداتش را به فروش می‌رساند.

ژیلا زارعی می‌گوید: در اولین دوره ملیله سازی که برای بانوان برگزار شد ۱۰ نفر حضور داشتیم از این تعداد سه نفر فعالیتشان را ادامه دادند و در نهایت فقط من در این عرصه ماندم، در نمایشگاه‌ها و جوامع زیادی حضور دارم و با طراحی‌های خاص و متنوع سعی کردم بازار را حفظ کنم.

او ادامه می‌دهد: فکر کردم باید در ملیله تغییری ایجاد شود و متناسب با نیاز روز طرح‌های جدید زد بنابراین ملیله را روی تابلوهای کوچک طراحی کردم، چشم نظرهای آویز دیوار، ست کمربند و لوازم مردانه، طرح تلفیقی زیورآلات با سنگ‌های قیمتی، تلفیق ملیله با تخم شترمرغ و.. ازجمله کارهای جدیدی بود که توانست مشتری جذب کند.

تجلی ظرافت‌های نقره در ملیله‌های دست‌ساز

با حمایت‌های صنایع‌دستی استان در نمایشگاه‌های خارج از استان حضور یافته  و بازار یابی انجام داده است، به گفته خودش بااینکه مغازه‌ای ندارد و کارگاهش هم کارگاه است و هم فروشگاه او مشتری‌های زیادی دارد و شناخته شده است. با چند شرکت خارج از استان همکاری دارد، سفارش ملیله می‌گیرد و در کارگاهش تولید می‌کند و تحویل می‌دهد. او حتی در شبکه‌های اجتماعی گاه‌گاهی تبلیغ می‌کند و صفحه اینستاگرامش را فرزندانش فعال کرده‌اند اما مشکل اینجاست که وقتی طرح‌های جدید را در فضای مجازی به نمایش می‌گذارد کپی‌برداری صورت می‌گیرد.

سال ۹۲ سرویس چایی‌خوری و آجیل‌خوری او مهر اصالت دریافت کرد ه است، مهر اصالت مختص کارهای هنری باکیفیت است و ملیله هرچه ظرافت بیشتری داشته باشد کیفیت بالاتری دارد و اُجرت آن بالا می‌رود.

وی می‌گوید: من خانم هستم و هزینه‌های زندگی روی دوشم نیست بنابراین نیازی نیست کیفیت را فدای کمیت کنم اما افرادی که ملیله سازی تنها منبع درآمدشان است ناچارند به‌کار سرعت دهند و شاید کیفیت پایین بیاید.

۴۲ نمایشگاه داخل کشور ازجمله تهران، تبریز، اصفهان، یزد، همدان، و کرمانشاه شرکت کرده  و اغلب نشان غرفه برتر را کسب کرده است، در جشنواره زنان سرزمین من هم موردتقدیر قرارگرفته است. در نمایشگاه‌های خارجی نتوانسته شرکت کند چراکه هزینه زیادی می‌طلبد هم باید هزینه اقامت پرداخت کند و هم تأمین ملیله برای فروش.

ماهانه توان تولید دو کیلوگرم ملیله را با همراهی کارآموزهایش دارد. برای یک شرکت زیورآلات ماهانه نیم کیلو ملیله آماده می‌کند، قاب عکس‌ها و کارهای درشت هم تا یک کیلو و ۷۰۰ گرم تولید می‌شود. همراه همه این‌ها باید برای ویترین کارگاه هم ملیله آماده کند تا مشتری با ویترین خالی مواجه نشود.

تولیدات او هم مصرفی است و هم تزیینی، ساعت رومیزی ملیله، گلدان و شاخه گل، ظروف چایی‌خوری و آجیل‌خوری، سینی، کاسه‌بشقاب و... که همه کاربرد هم دارند.
مدتی هم ملیله سازی را با طلا انجام داده است. به گفته خودش مدتی با یکی از کارگاه‌های طلا سازی زنجان همکاری داشته است اما کار با طلا دشوار است و هنگام کار با آن باید بسیار مراقب بود تا پودرهای طلای حاصل از سوهان‌کاری به‌دقت جمع‌آوری شود. دستبندهای ملیله که اصالت آن‌ها مربوط به زنجان است و درگذشته میانه‌شان لیره و سکه جاگذاری می‌کردند و اطرافش ملیله بود، مدتی توسط زارعی ساخته می‌شد. گاهی به‌جای سکه کل دستبند را ملیله می‌زد و گاه ملیله را دورنگ کار می‌کرد یعنی ترکیب سفید و زرد.

ریزش طلا زیاد می‌شد و سرمایه زیادی نیاز داشت کار روی آن‌هم دشوار بود و گرچه هفته‌ای دو سه عدد دستبند طلا تحویل می‌داد اما کار به‌صرفه نبود بنابراین ملیله سازی با طلا را رها کرد.

زارعی برند مخصوص خود را روی تولیداتش حک می‌کند و چون  مهر اصالت دریافت کرده جعبه‌های چرمی با آرم میراث فرهنگی استان برای بسته‌بندی به او پیشنهاد شده که ملیله‌ها را داخل آنجا می‌دهد. حتی اگر این جعبه‌ها گران‌قیمت نباشد جعبه‌ای تهیه می‌کند که گاه دخترش آن‌ها را با مقوا آماده کرده است.

یکی از طراحی‌های متنوع او ظروفی از جنس تخم شترمرغ است که با ملیله تلفیق‌شده است.

وی ادامه می‌دهد: یکی از طراحی‌های متنوع او ظروفی از جنس تخم شترمرغ است که با ملیله تلفیق‌شده است روکش و پایه‌های ظرف از جنس ملیله است و می‌توان در آن نیم کیلو خوراکی را جای داد.

زارعی می‌گوید: چون خانم هستم تمرکز بیشتری روی لوازم خانه‌دارم و هر چیزی که می‌بینم یا هر پیشنهادی که می‌شود برای آن طرحی می‌زنم و مطابق سلیقه مشتری ملیله را تحویل می‌دهم.

علاقه‌منداست مغازه‌ای داخل شهر داشته باشد تا رقابت‌های خود را با همکاران آقا بیشتر کند و معتقد است اگر مغازه داشته باشد فروشش ۱۰ برابر افزایش می‌یابد  اما خانم است و در خانه مسئولیت دارد بنابراین همین کارگاه  زیرزمین منزل مسکونی‌اش برایش محل مناسب‌تری است.

 سال ۸۵ تابلوهایی به شکل ملیله با طرح میکی موس و عروسک طراحی کرد در ابتدا مورد تمسخر همکارانش واقع شد اما فروشش خوب بود. طرح ضامن آهو را هم آماده کرد و رتبه چهارم جشنواره امام رضا را کسب کرد، این تابلو را در ابعاد ۵۰ در ۷۰ را به آستان قدس رضوی هدیه کرده است.

آینه شعمدان ها ملیله  را روی بلور یا چوب هم کار می‌کند  از سال ۸۵ این طرح را آغاز کرده، طرح‌هایی را آماده می‌کند و متناسب با هزینه‌ای که هر مشتری می‌خواهد بپردازد ملیله را روی آن چفت می‌کند.

زارعی تأکید می‌کند: توأم با حفظ اصالت ملیله همیشه ابعاد تجاری و مشتری مداری را مدنظر داشته‌ام.

آینه شعمدان ها ملیله  را روی بلور یا چوب هم کار می‌کند  از سال ۸۵ این طرح را آغاز کرده، طرح‌هایی را آماده می‌کند و متناسب با هزینه‌ای که هر مشتری می‌خواهد بپردازد ملیله را روی آن چفت می‌کند.این هنرمند زنجانی تأکید دارد: باید مشتری مدار بود  بنابراین با حفظ  طرح‌های اصیل نیاز مشتری و تنوع را هم مدنظر دارم تا بازار را حفظ کنم. همه صنایع‌دستی را دوست دارند اما توان خرید پایین است و باید توان خرید مشتری را هم مدنظر قرارداد.

زارعی می‌گوید: اصفهان هم به‌زعم خودش ملیله تولید می‌کند اما ملیله زنجان منحصر به فرد است، نقره‌اش عیار ۱۰۰ درصد دارد و ظرافت و طرح‌هایش منحصر به فرد است.

برگ فرنگ، واو، غنچه، حاشیه و برگ را از طرح‌های اصیل ملیله سازان زنجان می‌شمارد و ادامه می‌دهد: آن‌طور که شنیده‌ام ملیله از دوره ساسانیان در زنجان وجود داشته و طرح‌های آن نسل به نسل منتقل‌شده است.

 وی بر لزوم تدوین تاریخچه ملیله و طرح‌های زنجان تأکید و خاطرنشان می‌کند: باید این هنر در دانشکده‌های هنر معرفی شود.

او می‌گوید: ملیله گران است و تبلیغات کم، ریخته‌گری های تایلندی و چینی بازار را به هم ریخته و شناخت خریداران هم از ملیله ضعیف است بنابراین باید بیشتر مراقب این هنر بود.

ملیله زنجان ناشناس مانده و معرفی مناسبی انجام‌نشده است به همین دلیل بسیاری از مردم تصور می‌کنند ملیله متعلق به اصفهان است زارعی ادامه می‌دهد: ملیله زنجان ناشناس مانده و معرفی مناسبی انجام‌نشده است به همین دلیل بسیاری از مردم تصور می‌کنند ملیله متعلق به اصفهان است. ملیله روزبه‌روز با ارزش‌تر می‌شود و از بین رفتنی نیست بنابراین برای معرفی آن باید سرمایه‌گذاری کرد.

از استاد ابطحی، کاظمیان مقدم، فرجی، شیروانی و یزدان‌شناس به نیکی یاد می‌کند و می‌گوید: هنوز هم هر وقت در ملیله سازی با مشکل مواجه می‌شوم  به استاد کاظمیان مراجعه می‌کنم. هرکدام از ما سبک خاص خودمان را داریم و فعلاً من تنها خانمی هستم که سرسختانه با همکاران آقا رقابت می‌کنم.

سپاسگزار خانواده‌اش است و می‌داند اگر حمایت‌های آن‌ها نبود نمی‌توانست در نمایشگاه‌های طولانی خارج از استان شرکت کند و مدت زیادی را در کارگاهش سپری کند. شغل همسرش آزاد است، یک دختر و یک پسر دارد که در تبلیغات و اداره صفحه اینستاگرامش کمکش می‌کنند. فرزند دختر فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی ارشد است و پسر سوم دبیرستان. به گفته زارعی هردو همه مراحل ساخت ملیله را یاد گرفته‌اند اما چون کار دشواری است او علاقه ندارد فرزندانش مشغول به این کار شوند.

ملیله سازان زنجانی اتحادیه مجزا ندارند و زیر نظر اتحادیه طلافروشان کار می‌کنند

زارعی یادآور می‌شود: ملیله سازان زنجانی اتحادیه مجزا ندارند و زیر نظر اتحادیه طلافروشان کار می‌کنند  در حالی که باید اتحادیه مجزایی باشد و بتواند سفارش‌های کلی بگیرد و بین هنرمندان توزیع کند، در تأمین مواد اولیه و قیمت‌گذاری‌ها  یاری‌رسان هنرمندان باشد.

بیش از ۲۰۰ استادکار ملیله در زنجان فعالیت دارند اما تعداد مغازه‌های ملیله فروشی به تعداد انگشتان دست هم نیست چون همه در زیرزمین‌ها کار می‌کنند و توان گسترش کار خود را ندارند.بیش از ۲۰۰ استادکار ملیله در زنجان فعالیت دارند اما تعداد مغازه‌های ملیله فروشی به تعداد انگشتان دست هم نیست چون همه در زیرزمین‌ها کار می‌کنند و توان گسترش کار خود را ندارند

او ادامه می‌دهد: نقره را از صرافی‌های تهران خریداری می‌کند و اگر کم‌آمد با ملیله کارهای زنجان بده بستان نقره می‌کنند. سایر مواد اولیه و لوازم را از زنجان تهیه می‌کند.
کارهای مربوط به ریخته‌گری را استاد شیروانی برای او انجام می‌دهد وقلمتراش ها را استاد رنگرزی می‌سازد تا او دسته ملیله بزند.

مردم زنجان ملیله را می‌شناسند چراکه در همه خانواده‌های متمول همیشه یک قطعه ظرف طلا مثل سینی چایی‌خوری در منزل داشته‌اند. اما چون گران بود و غیرضروری مدتی ملیله سازی راکد ماند اما مجدداً صنایع‌دستی رونق گرفت.