سرمایه ای به نام گویش و لهجه های استان مرکزی

در پهنه جغرافیایی استان مرکزی تنوع زیادی از ارتباط کلامی مردم در قالب زبان ها و گویش های گوناگون به چشم می خورد و ساکنان این خطه اگرچه در ماهیت و چگونگی گفتار با هم تفاوت هایی دارند اما زبان همه جزء شاخه زبان های هند و اروپایی است.
بیشتر مردم استان مرکزی با زبان فارسی سخن می گویند اما بخش هایی از این استان نیز جزیره های کلامی متفاوتی دارد و برای مثال بخشی ترک و لر زبان هستند و در ناحیه هایی از استان نیز زبان های منحصر به فرد تاتی، راجی و خلجی وجود دارد که شاید برای سایر هم استانی ها و یا مردم مناطق دیگر کشور به طور کامل غریب باشد.
گویش شناسی یکی از شاخه های زبان شناسی است که هدف آن گردآوری انواع الگوهای کلامی و ارتباطی و توصیف، تجزیه و تحلیل علمی آنهاست.
در دهه های اخیر با رواج وسایل ارتباط جمعی نظیر رادیو، تلویزیون، اینترنت، مجلات و کتاب ها و همچنین رفت و آمد روستائیان به شهرها، گویش و لهجه ها یکی پس از دیگری در معرض تهدید و دگردیسی قرار گرفت و حفظ و احیای این داشته های خرد در دل فرهنگ هر استان ضرورتی است که نباید مغفول بماند.
مدیر پژوهش و باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی معتقد است: در مطالعات پیشینه شناسی استان مرکزی تلفیق و همزیستی اقوام مختلف فارس، ترک، لر، خلج، تات و کرد وجود دارد و پراکنش جغرافیایی سکونتگاه های این اقوام موجب شده که گویش های محلی متنوعی در این خطه وجود داشته باشد که هرکدام مختصات خاص خود را دارند و در تبادل فرهنگی و اجتماعی در بستر زمان تغییراتی را نیز داشته اند.
اسماعیل شراهی افزود: گویش راجی که به گویش راژی، رازی یا رایجی نیز شهرت دارد ، الگوی خاصی از کلام است که بقایای آن در منطقه تیمره از مناطق مرکزی و در شهرهایی نظیر دلیجان، نیم‌ور، محلات، نراق، میمه، جوشقان قالی، وزوان و زیاد آباد باقی است و جمعیت محدودی در بعضی مناطق شهر دلیجان نیز با این شیوه سخن می گویند.
وی توضیح داد: مطالعات زبان شناسی حکایت از آن دارد که لغات به کار رفته در الگوی کلامی راجی اصالت زیادی دارد و بسیاری از آن ها هم ریشه با واژگان دوره مادهاست.
وی اظهار کرد: از مجموع گویش و لهجه های موجود در استان مرکزی لهجه راجی دلیجان به عنوان میراث معنوی ملموس در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
وی بیان کرد: یکی از الگوهای رایج گفتاری در استان مرکزی که جمعیت قابل ملاحظه ای با آن تکلم می کنند ترکی است که در نقاط مختلف استان گویش و بیان متفاوتی دارد.
وی گفت: گویش خلجی یکی دیگر از الگوهای کلامی رایج در استان مرکزی است که اغلب متکلمان آن در مناطقی از تفرش و آشتیان پراکندگی دارند و در بخش عمده ای از شهرستان آشتیان مختصات گویش خلجی هنوز باقی مانده است.
وی افزود: یکی از اصیل ترین گویش استان مرکزی تاتی است که مردم روستای وفس به آن سخن می گویند و این شیوه کلامی به لحاظ نوع گفتار و نوشتار علایم و واژگان کاملا متفاوتی از فارسی دارد.
شراهی خاطر نشان کرد:نمونه های نزدیک به این الگوی کلامی و نوشتاری را در سطح محدودی در قوچان، فرک، چهره قان شهرستان کمیجان و روستای الویر در زرندیه می توان پیدا کرد که اصالت و قواعد خاص خود را همچنان حفظ کرده است.
مدیر پژوهش و باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: مردم محلات، فراهان، سده، بومیان اصیل ساوه، مامونیه، زرندیه ، آشتیان و تفرش نیز هنوز به گویش محلی خود صحبت می کنند.
وی اظهار کرد: در نقاطی از فراهان در روستاهای جیریا، تبرته و شهر ساروق نیز لهجه های خرد با گویش فراهانی رایج است که یکی از گویش های شیرین و اصیل استان مرکزی محسوب می شود و ریشه آن از ایران قبل از اسلام گرفته شده است.
وی بیان کرد: قالب جمعیت کرد و لک در شهرستان خنداب در طول دره شراء تا منتهی الیه این دره سکونت دارند و هنوز هم در روستاهای فوران، لنجاب، قلیچ تپه ساکن هستند.
وی گفت: نمونه برجسته دیگر تفاوت کلامی در استان مرکزی مربوط به نواحی جمعیتی است که با گویش لری و زیرشاخه ها و لهجه های متفاوت آن سخن می گویند که از جمله آن می توان به رواج گویش لرهای بختیاری در منطقه شراء در روستاهای آق داش و گوره زار اشاره کرد.
مدیر پژوهش و باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: به طور کلی در استان مرکزی برخی گویش ها و لهجه ها مثل راجی، فراهانی، گویش تفرشی، آشتیانی، گویش بخشی از مردم ساوه به عنوان لهجه ای اصیل شناخته شده اند و باقی گویش ها اغلب وارداتی هستند و بعد از دوران صفویه به استان آمده اند که از جمله آنها ترکی، کردی و لری است.
شراهی افزود: یکی دیگر از الگوهای رایج کلامی استان مرکزی، لهجه خمین است که گرفته شده از لهجه لرهای الیگودرز و ازنا می باشد که با توجه به نزدیکی خمین با این شهرستان های لرنشین در قالب ایل هفت رنگ در مناطقی از خمین زندگی می کنند.
وی اظهار کرد: ماندگاری و جلوگیری از فراموش شدن لهجه و گویش های محلی به همکاری مسئولان، رسانه ها و صدا و سیما نیاز دارد.
وی گفت: حفظ لهجه نه تنها ضد ارزش نیست بلکه به غنای فرهنگی هر منطقه می افزاید و نوع تکلم مردم یکی از شاخص هایی است که به خرده فرهنگ های بومی رنگ خاصی می دهد و کم توجهی به این مهم به کلیت خرده فرهنگ آسیب می زند.
شراهی، رویکرد خروج از فراموشی لهجه ها را تهیه فیلم مستند و تقویت پژوهش های مردم نگاری و زبان شناختی عنوان کرد.
کارشناس باستان شناسی و مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی نیزگفت:
زبان و لهجه قوم خلج در استان مرکزی شباهت هایی با گویش ترکی دارد و ترک زبانان منطقه سربند هرازگاهی ممکن است وجه مشترکی با ترک زبانان دیگر داشته باشند، اما لغات و واژه خلج ها با ترک زبانان متفاوت است.
دکتر قاسم فضلی افزود: زبان خلج ها مستقل است و پیش از اسلام نام خلج ها در کتاب های تاریخی برده شده و به عنوان قوم و طائفه در تاریخ منعکس شده اند.
وی گفت: روستای شانق هفت قله از توابع شهرستان محلات، خلج زبان هستند که یک روستای جزیزه ای از نظر لهجه و گویش خلج محسوب می شود.
وی بیان کرد: در تفرش و آشتیان برخی روستاها خلج زبان هستند و در روستاهایی نظیر مشک آباد اراک که تکلم فارسی دارند، عده ای هستند که به گویش خلج صحبت می کنند.
کارشناس باستان شناسی و مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: مردم ساوه هنگام تلفظ هر کلمه حرف «ی» را به آخر کلمه اضافه می کنند که لهجه خاص مردم این خطه را شکل می دهد.
فضلی افزود: مرحوم جعفر آل احمد، در خصوص گویش آشتیانی مطالعاتی انجام داده و مشخص کرده که این گویش ریشه هزار ساله دارد و در تاریخ ادبیات ایران به آن اشاره شده است.
وی اظهار کرد: نسل امروز با لهجه بومی منطقه و اجداد خود غریبه است و به کار بردن گویش بومی خود را باعث شرمندگی می داند و جوانان و به ویژه دانشجویان این استان از سخن گفتن با لهجه مادری در کلاس درس و دانشگاه خود خودداری می کنند در حالی که در سایر استان ها صحبت کردن با زبان یا گویش محلی روان و عادی است.
وی بیان کرد: یک دست شدن اقوام باعث می شود تا فرهنگ ها دستخوش تغییر شود و تغییر فرهنگ ها اضمحلال را به دنبال خواهد داشت.
پژوهشگر و محقق زبان شناسی نیز معتقد است: گویش وفسی از ده ها هزار گویشی است که در سراسر جهان پراکنده اند و گروهی از مردم را وحدت زبانی و فرهنگ و آداب و رسوم بخشیده است.
غلامرضا مولایی افزود: سه هزار گونه گویش در هند و بیش از 900 گونه آن در ایران به چشم می خورد شامل تهرانی، مشهدی، کردی، لری، ترکی، ترکمنی، شیرازی، تاتی، گیلگی، بختیاری، اراکی، آذری و راجی و شاید یکی از قدیمی ترین و فقیرترین این گویش ها از نظر تعداد سخنگویان به آن وفسی باشد.
وی اظهار کرد: ساکنان روستای وفس و سه روستای همجوارشامل چهرقان، فرک و گورچان که تقریبا در یک خط فرضی واقع شده اند به این لهجه سخن می گویند و البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوت هایی مشاهده می شود ولی اصل و مبنای آنها یکی است.
وی گفت: تنها خطری که این گویش ها را تهدید می کند مهاجرت بی رویه ساکنان این روستاها به شهر و تغییر زبان نسل با گویش محلی قدیمی تر ها است.
وی افزود: لهجه وفسی که به ووسی مرسوم است یکی از قدیمی ترین گویش های است که حوادث تلخ و شیرین بسیاری را در طول تاریخ دیده و فراز و نشیب های فراوانی را از سرگذرانده است.
وی بیان کرد: گویش وفسی از دوران ماد بازمانده و شباهت گویش وفسی با رباعیات بابا طاهر دلیل قدمت و اصالت آن است.
یک محقق میراث فرهنگی نیز معتقد است: در حوزه مرکزی تفرش کهک تنها روستایی است که مردم آن به زبان تاتی که از لایه های زیرین زبانی این منطقه محسوب می شود صحبت می کنند.
محمد میرشکرایی در مقاله ای که در کتاب مردم نگاری تفرش از سری کتابهای پژو هش های فرهنگی کشور به چاپ رسیده آورده است: امروز برخی اهالی شهر تفرش فارسی را با لهجه اصیل تکلم می کنند و در شهر فرمهین نیز زبان رایج فارسی است و تنها مهاجرین روستایی ترک و خلج در این شهر به زبان خود صحبت می کنند.
وی اظهار کرد: زبان اهالی روستاهای نقوسان و ابره در نیز فارسی است ولی از چند دهه قبل تعدادی عشایر ترک زبان در روستای ابره در ساکن شده که این افراد به زبان ترکی صحبت می کنند.
وی گفت: روستای سفیدآب از توابع شهرستان تفرش تنها نقطه خلج زبان استان مرکزی است که زبان اصلی اهالی آن با این گویش ویژه است اما کودکان و نوجوانان این روستا به زبان فارسی صحبت می کنند که این زنگ خطر جدی است و آشنا نبودن آنان با گویش خلجی آینده این الگوی ارزشمند و محدود زبانی را در هاله ای از ابهام فرو برده است.
وی بیان کرد: در این روستا در میان بزرگسالان تکلم به زبان فارسی به جای گویش خلجی ترجیح داده می شود که برای پیشگیری از کمرنگ شدن این گویش نیاز است مداخله های تخصصی حوزه فرهنگی انجام بگیرد.
کارشناسان و دست اندرکاران امور فرهنگی استان مرکزی بر این باورند که این استان در ظرفیت های الگوی تکلم غنای زیادی دارد و نیاز است در اسناد تصمیم سازی فرهنگی، حساسیت ویژه ای بر برجسته سازی داشته های گویش و زبان دیده شود و تولیدات هنری، فرهنگی و پژوهشی هدفمند در این زمینه طراحی و اجرا شود.
آنان اتخاذ تصمیمات موثر و کاربردی در گنجاندن واحد درسی با عنوان گویش و لهجه های استان مرکزی را در نظام تعلیم و تربیت محلی استان مرکزی به عنوان پیشنهادی راهگشا در حفظ و احیای این الگوهای تکلم می دانند.
گزارش معصومه ابراهیمی
6991/6013/6012