ضرورت دستیابی به راز تجربه تاریخی معماری در ایران

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، بهشتی این مطلب را در نشست گفتمان نقد معماری و شهرسازی با"عنوان میراث فرهنگی و معماری" مطرح ساخت و با اشاره به تعریف سنت گفت: یکی از تفاوت‌های فاحش میان سنت در گذشته و سنت در تعریف امروزی این است که نو به نو یا به اصطلاح امروزی معاصر شدن یکی از ارکان سنت در گذشته بوده است.

او افزود: که البته این امر در مورد معماری نیز صدق می‌کند به این ترتیب که دریافت امروزی ما از معماری و درک گذشتگان از معماری تفاوت بسیاری دارد.

وی مسجد جامع اصفهان را یکی از شاخص‌ترین بناهایی دانست که می‌تواند این سنت را تبیین کند و افزود: طبق اسناد و مطالعات تاریخی مسجد جامع اصفهان هزار سال است که کاربری مسجد دارد و ما در هر دوره تاریخی شاهد نو به نو شدن آن بوده‌ایم.

او اظهار داشت: در طول هزار سال و روی کار آمدن حکومت‌های مختلف مسجد جامع اصفهان تداوم یافته و اینطور نیست که گمان کنیم در هر دوره‌ای یک فاز از آن ساخته شده است بلکه از ابتدا کامل بوده ولی در گذر زمان با سبک زندگی زمانه خویش سازگار شده است.

بهشتی با اشاره به تعریف واحد مسجد تا قبل از دوران معاصر اظهار داشت: در گذشته مهمترین اتفاقی که در مسجد می‌افتاده برپا کردن نماز بوده است، اما در دوران معاصر این تعریف تغییر یافته به گونه‌ای که در حال حاضر مساجدی داریم که نمازخانه هم دارند.

• نو به نو شدن مسجد جامع اصفهان

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، مسجد جامع اصفهان را مانند گلی دانست که هر لحظه می‌شکفد.

او با اشاره به این نکته که مسجد جامع اصفهان در طول زمان نو به نو شده است، تصریح کرد: این به آن معنی است که این بنا به ترتیب تبعیت کردن از یک سنت معاصر شده، سنتی که هم اقتضا می‌کند و هم اجازه می‌دهد که نو به نو شود.

بهشتی با اشاره به درس‌هایی که معماری گذشته به معماری امروز می‌دهد، گفت: امروزه معمارانی داریم که به طور کامل دور معماری گذشته را خط کشیده‌اند و معتقدند که باید به آن پشت کرد.

دسته دیگر افرادی هستند که به معماری گذشته بی‌اعتنا هستند و نگاه دکوراتیک به آن دارند که در واقع آب به آسیاب گروه قبل می‌ریزند و تنها در حد تزیینات از معماری گذشته بهره می‌گیرند و آن را به معماری امروز الصاق می‌کنند.

وی تأکید کرد: در این میان البته معمارانی هم هستند که سعی دارند جوهری‌تر به مقوله معماری گذشته و امروز نگاه کنند و با ورود به مبانی نظری جوهره معماری گذشته را استخراخ و در معماری امروز منعکس کنند.

بهشتی با طرح این پرسش که معماری چیست ؟ گفت: معماری در نازلترین مرتبه، ساختن بنای یک ساختمان است که می‌بایست یک عملکرد را نظیر انرژی، محیط زیست، اقتصاد، ایستایی و ... پاسخگو بوده و آن را حل و فصل کند.

وی افزود: در مرتبه عالی‌تر معماری می‌بایست پاسخگوی مفاهیمی باشد که کمی و مادی نیستند بلکه وجه معنایی دارند زیرا معماری مانند لباسی است که باید برای قامت فرهنگی و هویت ما متناسب باشد.

بهشتی اظهار داشت: پیش از پاسخگویی به مفاهیم معنایی، معماری باید دو سوال کجا و برای چه کسی را پاسخ بگوید، این کجا و چه کسی از طول و عرض جغرافیایی آغاز شده و تا مشخصات اجتماعی افراد و اعماق وجودی آنها پیش می‌رود.

او با اشاره به اینکه معماری با متن نسبت دارد، تصریح کرد: در نگاه معاصر به مسائل مختلف از جمله معماری توجهی به کانتکس نمی‌شود و هیچ گاه معماری پاسخگوی این دو پرسش نیست از این رو طبیعی است که کجا و کی به نازلترین مراتب رسیده و ساختمان‌هایی که ساخته شده برای همه افراد در هر موقعیت و مکانی یکسان بوده است.

به گفته بهشتی: عملکرد معماران امروز به نحوی است که تمامی ایران را در یک اقلیم در نظر گرفته‌اند و هر چه در مکان‌های مختلف با شرایط متفاوت ساخته‌اند شبیه به هم بوده و نهایتا تنها به جمعیت مثلا یک خانواده ساکن در خانه توجه کرده‌اند.

به گفته بهشتی آنچه را که می‌توانیم از تجربه ساختن در سرزمینمان درس بگیریم این است که هیچ یک از زیست‌گاه ها حتی شبیه زیست‌گاه همجوارشان هم نیستند حتی اگر به لحاظ مختصات طبیعی یک اپسیلون فرق داشته باشند.

او افزود: به لحاظ مختصات طبیعی در ایران از تنوع‌های اقلیمی زیادی برخورداریم که در اشکال فرهنگی تفاوت‌های زیادی دارند از این رو نمی‌توانیم برای همه این مناطق یک شیوه ساخت را در نظر بگیریم.

• وجود 70 هزار گویش در ایران

وی با اشاره به وجود بالغ بر 70 هزار گویش در ایران تصریح کرد: این تعداد گویش نشان از وجود همین اندازه فرهنگ دارد یعنی یک تنوع فرهنگی فوق‌العاده زیاد که مشترکاتی هم دارند زیرا که ایران با وجود تنوع فرهنگی بالا از یک وحدت فرهنگی قوی نیز برخوردار است.

بهشتی با بیان اینکه تمامی این موارد در معماری نیز انعکاس دارد، افزود: حال که می‌خواهیم تجربه تاریخی را در معماری امروز به جای آوریم باید از تمامی مختصات‌ها و کیفیت‌ها مطلع باشیم.

او عمر نهادن برای احصای تفاوت‌ها و مراجعه به تجربه تاریخی معماری را دو راه اطلاع یافتن از این موارد دانست و گفت: معمارانی که این مختصات و تفاوت‌ها را رعایت کرده‌اند نتیجه گرفته‌اند و چیزی ساخته‌اند که اندازه مردمی بوده که در آن مناطق زندگی می‌کرده‌اند زیرا جوامع در مسیر تاریخ در حال حرکت هستند و روز به روز نو به نو می‌شوند.

بهشتی در ادامه به دو مفهوم آسایش و آرامش در معماری اشاره کرد و گفت: امروزه این دو مفهوم با هم خلط شده‌اند و آنها را معادل و مترادف هم دانسته‌ایم در حالیکه این دو ماهیتا متفاوت‌اند.

• معماری تضمین‌کننده آسایش

به گفته بهشتی: خطاب آسایش به جسم، حیات دنیوی، اقتصاد، حوایج روزمره و ... است به نحوی که می‌توان گفت: تمامی دستاوردهای تکنولوژی برای ما آسایش ایجاد کرده‌اند.

او تصریح کرد: این در حالی است که مخاطب آرامش دل ما است و زمانی فراهم می‌شود که رضایت قبلی واقعی داشته باشیم همانطور که می‌گوییم "هیچ جا خونه خود آدم نمی شود".

او با طرح این پرسش که مگر خانه ما نیز جزو همان ساختمان‌هایی نیست که گاهی زشت و گاهی زیبا ساخته شده‌اند پس چرا تنها در آنجاست که آرامش می‌گیرم؟ گفت: آرامش در خانه خودمان به دلیل این است که احساس می‌کنیم همه چیز در سر جای خودش قرار گرفته و در آنجاست که در صورت تاریک بودن نیز دچار ظلمت و گمگشتگی نمی‌شویم.

بهشتی افزود: نقطه مقابل گمگشتگی که اضطراب می‌آورد آرامش است که آن هم با تکنولوژی مرتفع نمی‌شود و این تنها معماری است که تضمین‌کننده احساس آرامش است.

او تصریح کرد: با مروری بر معماری ایرانی درمی‌یابید که آسایش و آرامش در آن به مرور زمان تغییر کرده است اما اولی با سرعت بیشتر و دومی با سیر تکوینی و آهسته‌تر.

بهشتی، فهم اندازه‌های محیطی آنچیزهایی که آسایش ما را تأمین می‌کنند و فهم آنچه در تجربه معماری ما تضمین‌کننده آرامش است را دو چیزی دانست که می‌توانیم از معماری گذشته درس بگیریم.

به گفته او، اگر در اولی فقط می‌توانیم اندازه‌ها را به دست آوریم و خیلی وقت‌ها راه‌حل‌ها را نمی‌توانیم به کار ببندیم ولی در دومی هم اندازه‌ها را می‌توانیم به دست آوریم و هم راه‌حل‌ها را به کار ببریم.

بهشتی افزود: به عنوان مثال اگر به خانه بروجردی‌ها و باغ فین بروید هنوز در آنجا احساس آرامش می‌کنید زیرا که این ابنیه هنور فعال هستند و آرامش شما را تضمین می‌کنند.

وی گفت: آنچه در معماری‌های جدید شاهد آن هستیم این است که در مورد آسایش می‌توانیم به تکنولوژی متصل شویم ولی در آرامش تکنولوژی کمکی درایجاد آرامش نمی‌کند.

همانگونه که امروزه خانه‌ها طوری ساخته شده‌اند که در تغییرات جوی مانند گرمی هوا ناگریز هستیم از تکنولوژی بهره بگیریم و وای به روزی که این تکنولوژی در دسترس نباشد.

بهشتی افزود: اگر می‌خواهیم بناهایی را بسازیم که در آنها احساس آسایش و آرامش داشته باشیم باید به تجربه تاریخی ساختن در سرزمینمان رجوع کنیم و به صورت جدی آن را بررسی کنیم.

او راز تجربه تاریخی معماری در ایران را بسیار پیچیده دانست و گفت: در صورت بررسی ماهوی تجربه تاریخی معماری حتما درس‌های با ارزشی از آن خواهیم گرفت.