عطار نيشابوري از سرآمدان ادبيات نمادين

ادبيات عرفاني بخشي از ميراث منثور و منظوم ادبي ايران به شمار مي رود كه در اثرهاي شاعران و اديبان بسياري به كار برده شده و به وسيله برخي از بزرگان شعر و ادبيات اين مرز و بوم همچون «فريدالدين ابوحامد محمد عطار كدكني نيشابوري» به تكامل رسيده است.
اين عارف بزرگ در پايان سده ششم و آغاز سده هفتم هجري قمري در كدكن نيشابور روزگار گذراند و پيشه عطاري را در كنار پدر خويش فراگرفت و با فروش گياهان دارويي گذران زندگي كرد تا آنكه به دليل تغيير و تحول روحي كه در وي پديد آمد، مسير زندگي او تغيير كرد و به سير و سلوك و عرفان روي آورد، اين امر سبب شد تا او راهي سفرهاي گوناگوني شود و با شاعران و بزرگان بسياري ديدار كند و به مبارزه با نفس بپردازد و اينگونه شاعر و عارفي بنام شود.
عطار نيشابوري، غزل هاي عرفاني را به دور از هرگونه صنعت ادبي و وزن هاي سنگين مي سرود و با ذهن و انديشه اي پويا، حكايت ها و تمثيل هايي شيرين و دلنشين را كه حيوانات قهرمانان آن بودند، در شعرهايش به كار مي برد و اين امر سبب شد تا اثرهاي وي شيوا و اثرگذار شود.
مثنوي منطق الطير از مهم ترين آثار او در زمينه تمثيل و حكايت ها به شمار مي رود و حكايتي درباره سفر تعدادي از مرغان با هدف رسيدن به سيمرغ است كه در اين راه، گروهي از آنان از ميان مي روند، تعدادي در نيمه راه نااميد مي شوند و از راه باز مي مانند كه تنها گروهي اندك از مرغان به رهبري «هُدهُد» به سراغ سيمرغ مي روند و به هدف خويش ادامه مي دهند، سرانجام از آن همه پرنده تنها «سي مرغ» باقي مي مانند و پس از عبور از هفت مرحله، با نگريستن در آينه حق در مي يابند، در واقع سيمرغ در وجود خود آن ها تبلور يافته است.
تعداد آثار عطار نيشابوري مشخص نيست، اما از ميان اثرهاي برجسته وي مي توان به «مصيبت نامه، الهي نامه، اسرار نامه، مختار نامه، مقامات طيور، خسرو نامه، تذكره الاولياء، جواهر نامه، لسان الغيب، شرح القلب، ديوان قصايد و غزليات» اشاره كرد.
اين شاعر وارسته در آغاز تمامي اثرهاي خود همواره از عشق سخن گفته و به مضمون يابي، هنر آفريني و خردگرايي پرداخته است، به همين دليل وي را بايد در سرودن غزل هاي عرفاني، صاحب سبك عنوان كرد. او با زباني روشن و ساده، هدف هاي عرفاني خويش را بيان مي كند و مسير درست را به عارفان و افرادي كه در اين وادي گام مي نهند، نشان مي دهد. غزل عطار نيشابوري يكي از مهم‌ترين مراحل تكامل غزل عرفاني فارسي به شمار مي رود و مهم‌ترين ويژگي‌ غزل هاي وي تناسبي است كه ميان صورت و معني در آن ديده مي ‌شود.
اين عارف، يك ضلع از سه ضلع مثلث شعر عرفاني فارسي به شمار مي رود و ضلع هاي ديگر آن را سنايي و مولوي تشكيل مي دهند. او را مي توان قهرمان عرصه عرفان پنداشت كه از آثار غني حكيم سنايي غزنوي الهام گرفته است. در واقع شعر عرفاني از سنايي آغاز مي شود، در عطار به مرحله كمال مي رسد و در آثار جلال الدين مولوي اوج مي گيرد.
عطار نيشابوري، نماينده مكتب معناگرايي عرفاني دانسته مي شود، ويژگي اين مكتب، اين است كه نمايندگان آن، عنوان شاعري را از خود دور مي‌دانند و شعر را ابزاري براي بيان يك رسالت مهم‌تر قلمداد مي كنند و داراي نظام فكري خاصي هستند.
اين غزلسرا در تمام نظام فكري خويش به ‌دنبال بيان معاني تازه اي بود كه براي زندگي معنوي انسان ‌ها مفيد باشد و اين چنين عمر گرانقدر خود را با سرودن شعرهايي عرفاني سپري كرد و سرانجام پس از سال ها تلاش در وادي عرفان و غزل در هنگامه حمله مغولان به نيشابور كشته شد و به ديار حق شتافت، پيكر عطار نيشابوري را در همان ديار به خاك سپردند كه اينك آرامگاه او، ميعادگاه دوستداران فرهنگ و ادب فارسي است.
«اسماعيل اميني» استاد زبان و ادبيات فارسي دانشگاه آزاد در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رساني ايرنا به مناسبت روز بزرگداشت عطار نيشابوري، گفت: او با پيروي از پدر خويش به عطاري و امر طبابت مي پرداخت اما بعدها داستاني درباره وي ساخته شد كه بر پايه آن پيشه خود را رها كرد و به سرودن شعرهاي عرفاني روي آورد، اين داستان چنين است كه روزي عطار در دكان خود مشغول به معامله بود تا آنكه درويشي به آنجا رسيد و چند بار با گفتن جمله «چيزي براي خدا بدهيد» از وي كمك خواست اما او به درويش كمكي نكرد. درويش به عطار گفت، ‌اي خواجه چگونه مي‌خواهي از دنيا بروي؟ وي پاسخ داد؛ همانگونه كه تو از دنيا مي روي. درويش گفت: همان طور كه خواهم مُرد، مي‌تواني بميري؟ او پاسخ داد: بله. درويش كاسه چوبي خود را زير سر گذاشت و با گفتن واژه «الله» از دنيا رفت. عطار چون اين حادثه را مشاهده كرد، بسيار دگرگون شد و از آن پس راه زندگي خود را تغيير داد و در مسير عرفان گام نهاد.
وي درباره نقش عطار نيشابوري در ارتقاي شعر و ادب فارسي، تصريح كرد: عطار، سنايي و مولانا با سرودن شعرهاي عرفاني در ادبيات ايران سبب دگرگوني و تحول شدند اما در واقع پيشرفت شعر عرفاني وامدار عطار است، به اين دليل كه وي از بيان نمادين و رمز گونه براي طرح موضوع هاي فلسفي و عرفاني بهره مي برد و اين گونه توانست در پيشبرد شعر عرفاني نقش بسيار مهم و ارزشمندي را ايفا كند. عرفان معتدل، ميل به شريعت و ساختار نمادين شعرها، شاخص ترين ويژگي هاي آثار اين شاعر بلندآوازه ايراني به شمار مي رود. او بسياري از واژه ها رايج در نيشابور را وارد شعر خويش كرد و اثرهاي وي از جهان ‌بيني و عرفان بالايي برخوردار است.
اين استاد زبان و ادبيات فارسي با اشاره به قالب و مضمون سروده هاي عطار نيشابوري، اظهار داشت: اين شاعر داراي منظومه بلندي همچون مثنوي عرفاني «منطق الطير» است. اين اثر حكايت از قدرت ابتكار و تخيل عطار در به كاربردن رمزهاي عرفاني و بيان مراتب سير و سلوك و تعليم سالكان دارد كه از جمله شاهكارهاي ماندگار زبان فارسي به شمار مي رود. نيروي تخيل شاعر، توانايي او در بيان مطالب مختلف،‌ مثال هاي گوناگون و مهارت وي در نتيجه گيري از بحث ها، مخاطب را به حيرت وا مي دارد.
اسماعيل اميني در ادامه افزود: اين شاعر علاوه بر نظم در نثر نيز اثرهايي مهمي دارد، در اين ميان «تذكره الاوليا» از جمله اثرهاي منثور وي درباره شرح انديشه ها و سخنان بزرگان عرفان است و منبعي ارزشمند و غني به شمار مي رود كه بر پيشرفت ادبيات عرفاني بسيار تاثير گذاشته است. سخن اصلي عطار در شعرهايش برپايه يافته هاي او در زمينه عرفان محسوب مي شود، در واقع او عالم معنا را بنيان تمامي شعرهاي عرفاني خويش قرار داده است. بيشتر شعرهاي وي ساده و روان هستند، اين عارف در سروده هاي خود با بهره بردن از واژه هاي رايج در ميان مردم توانست، شعرهاي خويش را به صورت گسترده، مورد توجه همگان قرار دهد.
وي با اشاره به فن بيان عطار عنوان كرد: اين اديب فرهيخته براي بيان موضوع هاي عرفاني از زباني نرم و گفتاري تاثيرگذار در قالب مثال ها و حكايت هايي زيبا بهره جسته است و اين گونه مسائلي را كه در سروده هايش مطرح مي كند، به بهترين روش آشكار مي سازد. عطار، شاعري محسوب مي شود كه بر شاعران پس از خود بسيار تاثيرگذار بوده است و سبك خاص او در گفتار،‌ وي را از ديگران متمايز مي‌ سازد. تمامي شاعران هم عصر و بعد از وي در سبك عراقي از شعرهاي او تاثير پذيرفته اند.
اين استاد زبان و ادبيات فارسي به بيان ويژگي هاي سبك عراقي پرداخت و گفت: اين سبك در سال هاي پاياني سده ششم تا نهم هجري قمري رواج داشته و بر پايه همان سبك خراساني است، با اين تفاوت كه در آن واژه‌هاي عربي، فراوان وجود دارد، همچنين به‌دليل جابه‌جايي نهادهاي قدرت و گسترش علوم در حوزه‌هاي آموزش علمي و فرهنگي شهرهاي مختلف ايران، واژه‌هاي علمي، حِكمي، فلسفي، ديني، نجوم و پزشكي در آثار شاعران وارد شده و در اين سبك، قصيده بيشتر جاي خود را به غزل و سادگي داده و لطافت و تشبيه، تعبير و كنايه هاي زيبا، تازه، دقيق و باريك جايگزين رواني و استحكام شده و از مفهوم هاي عرفاني، موضوع هاي اخلاقي، تربيتي و پند و اندرز بيشتر استفاده شده است.
اسماعيل اميني در پايان درباره اثرگذاري شعرهاي عطار نيشابوري در دوره معاصر، يادآور شد: اين شاعر برجسته به دليل آنكه روش و سبكي متفاوت را در سرودن شعرهاي خود داشته هنوز در جامعه كنوني تاثيرگذار است. شعر عطار، نماينده يكي از مرحله هاي تكامل شعر عرفاني ايران پنداشته مي شود و داشتن منظومه ذهني خاص و نظام زباني ويژه بر تاثيرگذاري وي بر ادب دوستان اين مرز و بوم افزوده است. اينك بايد اهالي زبان و ادبيات فارسي،‌ تمامي تلاش خويش را براي شناخت بيشتر شاعران و شعرهاي آنان به كار گيرند تا سروده هاي اين شاعران برجسته الگو و رهگشاي مردم در جامعه شود.
*گروه اطلاع رساني
پژوهشم**9128**2002**9131