خانه‌های قدیمی زنجان روایتگر تاریخی و فرهنگ

خبرگزاری مهر-گروه استان‌ها: شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیرمسکونی و مخروبه بود. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه‌ها حاکم شد شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغاز شد.

با توجه به گزارش سیاحان و جهانگردان و هم چنین مطالعه متون تاریخی و بررسی های باستان‌شناسی معلوم می‌شود علی رقم قدمت سه هزار ساله، همه آثار فعلی و بافت شهری نسبتاً جدید است. به عبارت دیگر با عنایت به آنچه که اجمالاً بیان شد شهر زنجان در دوره‌های مختلف بر اثر هجوم دشمن تخریب و به مرور شهر جدید بر روی خرابه‌های قدیمی احیاء شده‌است.

بنای دارایی، زنجان

عمارت دارایی در بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته، ظاهراً این بخش از شهر در اواخر دوره قاجار و اوایل حكومت رضاخانی تقریباً مقارن با اواخر جنگ جهانی دوم از سوی دولت وقت به صورت مجموعه ای به اماكن و ساختمان های دولتی اختصاص می یابد كه عبارت بودند از عمارت دارایی در باغی معروف به همین نام، بنای دخانیات، اداره غله، انبار قند و شكر. به هر حال تاریخ ساخت بنای دارایی طبق كتیبه ای كه بر فراز سردرهای ورودی جبهه شمالی و جنوبی بنا نقش شده به سال ۱۳۱۶ هجری شمسی اوائل حكومت رضا خانی باز می گردد كه از همان ابتدا به امور مالیه اختصاص می یابد.

عمارت دارائی حاصل فعالیت و نوآوری معمارانی چون وارطان هوان سیان، پل آبكار و گابریل گوركیان است كه در دهه های نخست سده قرن بیستم تأثیر بسیار مثبت و مهمی را بر روی معماری نوین ایران داشتند، دوران فعالیت آنها مصادف با تحولات عمیق هنری و معماری در اوائل قرن بیستم در اروپا بود در واقع همزمان با اوج فعالیت معماران بزرگ اروپایی كه همگی از  پیشگامان مكتب هنر نو و جنبش معماری مدرن بوده اند.

بدین ترتیب این معماران كه از  ارامنه كشور بودند متأثر از این جریان و روند با فعالیت در رشته معماری به اشاعه اصول و مبانی مكتب هنر نو و جنبش معماری مدرن پرداختند و نهضت جدیدی را در گستره معماری ایران به وجود آوردند و آثار زیبایی راخلق کردند.

بر اساس اسناد و مدارك موجود عمارت زیبای دارایی یكی ار آثار ارزنده ای است كه در این رهگذر توسط پل آبكار بوجود آمده و میرزا محمد علی مستوفی پیشكار خمسه نخستین رئیس مالیه آن بود.

این اثر به شماره ۲۳۳۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. بنای دارایی در مرکز شهر زنجان و در داخل بافت قدیمی شهر، موسوم به سرچشمه واقع  شده که با توجه به بافت فعلی حدوداً در ضلع شمالی شهر که با شیب ملایمی منتهی به ارتفاعات می شود قرار گرفته است.

بنای دارایی در ضلع شمالی مجموعه تاریخی سبزه میدان و در قسمت غربی خیابان طالقانی قرار گرفته این بنا در ضلع شمالی به کوچه دارایی و در قسمت غربی به کوچه کریم انصاری و دادگستری منتهی می شود. این بنا با پلانی مستطیل شکل به ابعاد ۱۵ × ۲۲ متر در جهت شرقی به غربی در وسط باغی به مساحت ۱۸ هزار متر مربع واقع شده بود.

با عنایت به نوشته یادبود در قسمت بالای پنجره طبقه دوم که بیشتر آن از بین رفته در سال ۱۳۱۶ شمسی به عنوان ساختمان اداری ساخته شده  است این بنا در سه طبقه و با خصوصیات معماری دوره پهلوی (رضا خان) از قبیل پنجره های متعدد، تراس، قرینه سازی در طبقات، ساخته شده. با عنایت به نوع معماری و خصوصیات بارز آن به راحتی می توان نفوذ شیوه های معماری اروپا را در معماری این بنا تشخیص داد. از جمله مصالح بکار رفته در بنا می توان سنگ، آجر، آهک، سیمان، آهن را نام برد.

 این اثر به شماره ۲۳۳۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. با توجه به اینکه بنای مزبور تحت اختیار اداره کل امور اقتصاد و دارایی استان است اقداماتی نیز در زمینه مرمت اندام بنا در زمینه حفظ ظاهری و نمای بنا انجام داده است.

در رابطه با تعمیرات می توان به دوخت و دوزهای اندام یا بندکشی های انجام شده و تعمیر حوض شمالی و تخریب حوض جنوبی اشاره ای داشت. همچنین بناهای نه چندان موزون در حیاط آن احداث شده است.

خانه بهمنی، زنجان

خانه بهمنی مربوط به دوره پهلوی اول است و در زنجان، خیابان امام (ره)، خیابان خواجه نصیر طوسی، کوچه توفیقی، پ ۷۸/۱، ۷۸ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶ با شمارهٔ ۲۰۱۵۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه توفیقی، زنجان

با عنایت به موقعیت گسترش شهر در جهت شرقی و غربی و وجود رود خانه معروف زنجان چای در جنوب شهر و همچنین مد نظر قرار دادن رشته كوه های ضلع شمالی شهر بنای توفبقی در قسمت شرقی شهر و در حد فاصل رشته كوههای مزبور رودخانه زنجان چای (در قسمت شمالی رود خانه) واقع است. بنای توفیقی در بافت قدیمی شهر در محله معروف به غریبیه بالا كه به محله خرابه رجی نیز مشهور بوده، قرار دارد. این بنا از شمال غرب نزدیك به دروازه رشت و از جنوب نزدیك به دروازه رشت و از جنوب نزدیسك به دروازه قزوین است.

بنای توفبقی از جمله بناهای اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی بوده كه این امر با توجه به نوع معماری و تزیینات بكار رفته در آن بخوبی مشاهده است بنای توفبقی از جمله بناهای اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی بوده كه این امر با توجه به نوع معماری و تزیینات بكار رفته در آن بخوبی مشاهده است. شماره ثبت این اثر ۲۶۶۴ به تاریخ ۲۵. ۱۲. ۷۸ است.

بطور كلی بنای توفیقی از نقطه نظر سبك معماری و سیاق تزئینی مصادیق الگوی متقارن معمول و رایج در اواخر قاجار و اوائل پهلوی ساخته شده اند است. این تقارن در شیوه معماری داخلی و سبك تزئینی در نمای خارجی به نقطه اوج می رسد. لمبه كاری شده با طرحها و رنگ های زیبا در نمای داخلی و سقف و همچنین بخش های آجر كاری شده در طرحها و موتیف های تزئینی متعدد، از جمله شاخص های معماری و شیوه تزئینی این اثر تاریخی است.

این بنا منزل مسكونی مرحوم علی اكبر خان توفیقی نخستین شهردار و رئیس بلدیه شهر زنجان بوده است. در حال حاضر بنیاد شهید استان زنجان در نظر دارد از بنای مزبور به عنوان گنجینه آثار شهیدان استان استفاده و بهره برداری کند و بدین منظور نیز اقداماتی اجرایی را در زمینه مرمت، باز سازی و استحكام بخشی بنا انجام داده است.

اولین نكته ای كه در بدو ورود به منزل توفیقی نظر هر بیننده ای را به خود جلب می نماید، حجم پیش آمده تالار طبقه اول با ستون های گرد آجری آن در قسمت ورودی ساختمان است، در واقع پر كار ترین بخش نمای این ساختمان از نظر كار نماسازی با آجر همین حجم بیرون زده تالار است آجر چینی رخبام در نمای جنوبی و همچنین آجر كاری ساده و مختصر دو طرفدر اصلی، در جبهه جنوبی از جمله بخشهای تزئینی بنا است، از دیگر موارد تزئینی این اثر می توان بوجود تزئینات گچبری، نگارها، گچكاری دیوارهای طبقه اول در محل تلاقی سقفهای كاذب استفاده از لمبه با طرح ها و رنگهای زیبا و بكار بردن آجر های تزئینی به شكلهای قاب بندی در طرحهای مختلف به سبك تزئین بی نظیر آن اشاره کرد.

با عنایت به بررسی به عمل آمده مالكیت بنا در حال حاضر به نام بنیاد شهید انقلاب اسلامی استان زنجان است و همانطوریكه قبلاً ذكر شده این بنیاد در نظر دارد گنجینه آثار شهدای استان را در این بنا دائر  کند.

در زمینه ثبت این اثر در فهرست آثار تاریخی نیز تا بحال اقدامی صورت نپذیرفته است. بنای توفیقی تا چند سال اخیر بصورت منزل شخصی فعال و قابل استفاده بود.

نظر به اینكه بنای مزبور منزل اولین شهردار زنجان (آقای اكبر توفیقی) است و از آنجائیكه نامبرده فردی خیر بانی بناهای عام المنفعه دیگر همچون رختشویخانه، كارگاه و غیره ... در سطح استان بوده كه تماماً یا در فهرست آثار ملی ثبت شده و یا در حال ثبت است لذا ضروری بود تا منزل شخصی وی نیز در فهرست آثار تاریخی كشور به ثبت برسد.

خانه خدیوی، زنجان

بنای خدیوی در ضلع شمال غربی خانه ذوالفقاری و در سمت جنوبی خیابان هفت تیر واقع شده است.

نظر به اینكه هیچگونه كتیبه یا نوشته ای كه دال به زمان ساخت بنا باشد به دست نیامده زمان دقیق ساخت بنا بر ما مشخص نیست لذا با عنایت به سبك و نوع سنگ به نظر می اید در اوائل پهلوی ساخته شده است. خانه خدیوی از جمله بناهایی است که متاثر از الگوهای رایج از غرب با حفظ سنت های هنری و تزئینی ایرانی و ملهم از شیوه های محلی این سامان در عرصه معماری ایران شكل گرفته است. این عمارت به صورت دو اشكوبه ساخته شده است. بنا در حال حاضر به صورت مسکونی بوده و در اختیار مالك (آقای خدیوی) است.

بنای خدیوی را می توان یك نمونه كامل از نظر تزئینات دانست كه در اوائل پهلوی در این استان ساخته شده است. از جمله تزئینات این بنا می توان به آجرکاری های نما، گچ بری های زیبا و ستون ها و نماها، لمبه کاری با نقوش متنوع، وجود ایوان که برروی شش ستون چوبی با پوشش گچی استوار شده و همچنین به وجود نرده های تزئینی اشاره کرد.

شیخ الاسلام، زنجان

خانه شیخ الاسلام بر روی یك شیب ملایم قرار گرفته كه این در ضلع شمالی به خیابان امام و در جنوب به كمربندی خیام می رسد. این بنا در مجموعه حریم بازار واقع شده كه در ضلع شرقی آن خیابان فردوسی و در ضلع شمالی مجموعه بازار تاریخی و خیابان ضیائی است. در ضلع غرب كوچه شیخ الاسلام و در جنوب نیز به بافت قدیمی و كوچه حسینیه منتهی می‌ شود.

منزل شیخ الاسلام به سبك خانه های قدیمی زنجان و با مصالح سنگ، آجر و ملاط در یك طبقه كار شده است 

باتوجه به تحقیقات به عمل آمده بنای مزبور در سال ۱۱۳۶ ه. به دستور بانی، مرحوم شیخ الاسلام كه یكی از علمای بزرگ زنجان بوده برای سكونت ساخته شده است.

منزل شیخ الاسلام به سبك خانه های قدیمی زنجان و با مصالح سنگ، آجر و ملاط در یك طبقه كار شده است. ورودی در ضلع غربی و اتاقها برگرد حیاطی مشجر واقع شده و تالار اصلی در ضلع شمالی بنا با تزئینات گچبری و سقف لمبه كاری شده خودنمائی می كند. در ضلع جنوبی حیاط تالار است كه متاسفانه در حال حاضر بصورت انباری مورد استفاده است. این تالار نیز دارای گچبری بسیار زیبا با نقوش گیاهی و حیوانی و مقرنس است. بنا بصورت مسطح با تیرهای چوبی و پوشش ملاط كاه گل بوده که در سالهای اخیر با پوششی از اسفالت ایزولاسیون شده است.

این بنا در حال حاضر نیز بصورت مسكونی و تحت اختیار یكی از شركاء  (آقای آدقلی) است. خانه شیخ الاسلام از جمله ابینه قدیمی با تزئینات حائز اهمیت بوده كه می توان از آن به عنوان یك نمونه كامل از تزئینات خانه های قدیمی استان زنجان نام برد.

با عنایت به ورثه ای بودن بنا و همچنین عدم رسیدگی لازم جهت حفاظت آن، متاسفانه در قسمتهای زیادی از تزئینات دستخوش تخریب و فرو پاشی گردیده كه رسیدگی و استحكام بخشی اندام و تثبیت تزئینات باقی مانده ضروری می نماید.

نظر به اینكه بنای مزبور محل سكونت و تدریس مرحوم شیخ الاسلام كه یكی از علمای بزرگ و بنام زنجان است بوده و همچنین با عنایت به علاقمندی ورثه جهت حفاظت بنا و همچنین پیشنهادهای مكرر آنها در رابطه با هدیه بنا به سازمان میراث فرهنگی ثبت این بنا در فهرست آثار تاریخی كشور قابل توجه و لازم است. با عنایت به بررسی به عمل آمده توسعه ای در بنا صورت نگرفته و در رابطه با تعمیرات انجام شده می توان به ایزو لاسیون بام كه با آسفالت انجام شده و سیمانكاری نمای اتاقهای ضلع شمالی، گچكاری تالار ضلع شمالی و غیره... ه. اشاره کرد.

خانه معین، زنجان

این خانه در ضلع جنوب غربی زنجان و در مجاورت شمال رود خانه زنجانرود وغرب پل سردار خانه و باغ معین در اواخر دوران قاجاریه توسط حاج محسن معین التجار که یکی از معتمدین و متمولین شهر زنجان بوده، بنا شده است.

این اثر تاریخی از دو قسمت خانه و باغ تشکیل شده که لمبه کوبی های زیبای سقف و سر ستون های منقوش از تزیینات شاخص این بنا است. خانه در وسط باغی مشجر قرار دارد که یک حوض با چند جوی انشعابی، آب را به نقاط مختلف باغ هدایت می کنند.

عمارت ذوالفقاری، زنجان

در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعه تاریخی ذوالفقاری واقع شده است که هم اکنون این مجموعه تقسیم شده و قسمت هایی از آن از بین رفته است. از جالب ترین بنا های باقی مانده این مجموعه، بنای تاریخی مرکز مجموعه بیرونی است.

این بنا در دو طبقه و یک سردابه ساخته شده، پلان بنا ایرانی و سبک ساختمانی آن تقلیدی از بناهای گوتیک اروپا است. این مجموعه دارای دو طبقه است. در طبقه اول قسمت اداری و حسابداری قرارگرفته و در طبقه دوم (که دارای دو راه پله است) تالارهای پذیرایی، اطاق ها ی خواب، ا طاق های نیشیمن و سرویس های بهداشتی قرار دارد.

سقف اطاق ها در طبقات به طرز زیبایی لمبه کوبی شده و شامل طرح های هندسی و گره سازی است. تزیینات داخل بنا در طبقه همکف، کاشیکاری به سبک قاجاراست که طرح معروف لوتوس (نیلوفر آبی) می شود.

اوج تزئینات بنا در نمای جنوبی تمركز یافته بدین ترتیب كه سطوح خارجی به صورت یكپارچه مزین است به انواع آجر چینی (آجر تراش ساده، نقش دارو آجر مهری) دوره قاجار. عمارت ذوالفقاری قابل مقایسه با عمارت قوام السلطنه (موزه آبگینه) است. این اثر به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.