بحران سوریه؛ حضور نظامی روسها و واگرایی در روابط ریاض - قاهره

قبل از پرداختن به موضع مصر بر تحولات سوریه و مداخله نظامی آن، بد نیست نگاه کلی بر تاثیرات منطقه ای حضور نظامی روسها و واکنش های موافقین و مخالفین این مداخله داشته باشیم.
گزاره های موجود در مورد شکل گیری حملات تهاجمی روسیه در قبال دولت های عربی و غربی مخالف بشار اسد حاکی از آن است که روسیه بر عکس انقلابات بهار عربی که به از دست رفتن متحدان نزدیک کرملین در منطقه نظیر لیبی و نیز آشوب های اجتماعی گسترده در شمال آفریقا که به بی ثباتی و رشد جریانات افراطی منجر شد.
این بار حاضر به تسلیم و یا سازش بر سر سوریه با غرب نیست و برای بقای رژیم بشار اسد با پرداخت هزینه به دنبال ایفای نقش موثر در معادلات منطقه ای است. چرا که پس از بحران اوکراین آوردگاه سوریه برای مرد قدرتمند کرملین آزمون سختی است و به نظر می رسد تصمیم سازان روس با ملاحظات دقیق راهبردی و در بزنگاه سخت تاریخی قصد احیای قدرت روسیه و حفظ تنها منطقه نفوذ خود را دارند.
گویا شرایط نابسامان سوریه و گسترش تروریسم افسار گسیخته در منطقه و سیل آوارگان سوری - عراقی به سوی قاره سبز و اذعان ناکامی رسانه های غربی و عربی در مبارزه با تروریسم همه به شکل گیری سیاست تهاجمی روسها در منطقه کمک کرده است . گرچه غرب منطق روسها را مبنی بر کمک به بقای بشار اسد در راستای مبارزه با داعش و دیگر گروههای تروریستی منتسب به القاعده را نمی پذیرد و همچنان اصرار بر رفتن بشار اسد می کند ولی تغییر میدانی عرصه جنگ و هماهنگی جبهه روسی- سوری و پیوستن ضمنی ایران و عراق به این ائتلاف نوظهور ضدداعش در منطقه، تصمیم سازان کاخ سفید را در شرایط دشواری قرار داده است.
به طوری که آمریکا تلویحا با حمایت از مداخله روسیه در جنگ سوریه اذعان می دارد که بایستی این حملات محدود به مواضع داعش باشد و جبهه میانه رو و خیالی غرب همچنان برای جایگزینی نظام بشار اسد بایستی تقویت شود. بنایراین اولین تاثیر و پیامد مداخله نظامی روسیه در جنگ سوریه پذیرش حوزه نفوذ این کشور و نیز اذعان به شکست سیاست های گذشته آمریکا در منطقه است. گرچه در وضعیت فعلی روسیه قدرت همطرازی با آمریکا نیست و قصد هماوردی با غرب هم ندارد ولی تلاش دارد که با فرصت طلبی و پرداخت هزینه کم، بیشترین سود را از بحران خودساخته غرب در شکل گیری گروههای تروریستی در منطقه داشته باشد و حتی به عنوان ناجی در مبارزه با تروریسم نزد افکار عمومی دنیا معرفی شود.
تا اینجا محاسبات ژئوپلیتیکی روسها درست از آب در آمده به طوری که سیاست اردوغانیسم در حمایت از تکفیریها و اعمال منطقه نفوذ در نزدیکی مرز سوریه و شهر حمص و ادلب به خاطر حضور هوایی موثر روسها و نیز تفکر سعودی در گسترش نفوذ مذهبی و ساقط کردن دولت علوی بشار اسد در منطقه بی اثر گشته است .
ایران نیز در کنار روسیه و پشتیبانی مادی و معنوی از جبهه مقاومت به متغیر مستقل و اثرگذار در معادلات پیچیده منطقه بدل گشته است. ولی در این میان موضع کشور مصر در مورد بحران سوریه و حضور قدرتمند روسها در حمایت از بشار اسد به عنوان یکی از اضلاع قدیمی قدرت منطقه ای در کنار ترکیه و ایران و عربستان با ابهاماتی روبروست .
آیا می توان نقش مستقلی را برای مصر در تحولات سوریه قایل بود؟ در صورت زاویه داشتن نگاه مصر به تحولات سوریه با عربستان، آینده روابط دو کشور چگونه رقم خواهد خورد؟ و آیا موضع همسو با روسیه و حمایت از بقای نظام بشار اسد می تواند شرایط را برای نزدیک بیشتر قاهره- مسکو به تبع ایران فراهم سازد؟
مصر در دوره زمامداری عبدالفتاح السیسی همچنان با بحران داخلی بدلیل شکاف سیاسی و اجتماعی ناشی از تداوم تقابل دو جریان طیف اسلامگرای اخوان المسلمین و نیز گروههای ملی و لیبرال روبروست. از دیگر سو، عدم توافق بر مصالحه سیاسی با اخوان المسلمین مصر باعث شده که برخی از جریانهای رادیکال وابسته به این گروه ضمن پاسخ مثبت به خواست گروههای تندرو تکفیری فعال در صحرای سینا تحت عنوان (ولایت سینا) شرایط را برای رادیکالیزه شدن و بروز خشونت سیاسی گسترده در جامعه فراهم سازند .
بنابراین مصر جدید، بدلیل ناتوانی در اجماع داخلی در تشکیل دولت قدرتمند با مشارکت تمام گروههای سیاسی، توانایی لازم را برای اثرگذاری بر روند تحولات منطقه ای را ندارد و از بازیگر توانمند منطقه ای به بازیگر حاشیه ای بدل گشته است . همچنین عربستان به دلیل تضادهای ایدئولوژیکی و رقابت بر سر رهبری دینی جهان سنی در سرنگونی دولت اسلامگرایان به رهبری محمد المرسی نقش اصلی را بر عهده داشت و در فردای کودتای سفید ارتش با قطع کمک های مالی- نظامی آمریکا تلاش کرد با ارسال کمک های مالی و حمایت از اقدام ارتش شرایط برای نفوذ در سیاست خارجی مصر و نیز همپیمانی با آن در پیشبرد اهداف منطقه ای و تحدید حوزه نفوذ منطقه ای ایران فراهم سازد .
تبلور عینی این سیاست در همراهی کجدار و مریز در حمله نیروهای ائتلاف عربی تحت عنوان طوفان قاطع به رهبری عربستان به یمن بود. گرچه السیسی تحت فشار سیاست های تهاجمی سعودیها مجبور به همراهی و پشتبیانی از عربستان در حمله به یمن برای سرکوب حوثی ها شد ولی به نظر می رسد که داستان سوریه برای مصر داستان دیگری است .
مصر جدید به رهبری ژنرال السیسی در سوریه موضع کاملا متفات تر با جبهه گسترده عربی - غربی ضد بشار اسد گرفته و نه تنها حاضر به دفاع از سیاست های مداخله گرایانه در سوریه برای تجهیز جریانات تکفیری و ساقط نمودن نظام سوریه نیست. بلکه آشکارا از راه حل های سیاسی خاتمه بحران و پذیرش بشار اسد به عنوان دولت قانونی سوریه حمایت می کند و برعکس عربستان تاکید بر رفتن وی می کند. بشار اسد را به عنوان بخشی از راه حل سیاسی بحران پذیرفته است .
بنابراین احتمال تنش بین قاهره - ریاض بر سر آینده سیاسی بحران سوریه محتمل است . بنابراین مصر که خود با خطر فزاینده رشد تروریسم در داخل و منطقه روبروست بر پایداری دولت بشار اسد و لزوم هماهنگی سازمان یافته برای مبارزه با تروریسم پافشاری می کند و در این مسیر مواضع خویش را بسیار نزدیکتر به روسها و حتی ایران و عراق می بیند فلذا واکنش رسمی قاهره به مداخله نظامی روسیه در سوریه در تعارض آشکار با عربستان و دیگر کشورهای عربی حوزه حاشیه خلیج فارس است. دلیل این امر باید در ترس دولت نظامی مصر از قدرت یابی جریانات افراطی اسلامگرا تحت عنوان داعش و جبهه النصره و جیش الاسلام دانست و حتی گروههای مخالف به اصطلاح میانه رو دولت سوریه به جنبش اخوان تعلق دارند خطر جدی برای آینده نظام سیاسی مصر محسوب می گردد.
بنابراین طبیعی است که مصر ناکارآمدی نیروهای ائتلاف تحت رهبری آمریکا را عاملی بر گسترش نفوذ داعش در منطقه و سرایت به مصر اعلام نماید و در این میان از آمادگی دولت مصر برای دیدارهای امنیتی با مقامات سوری برای تبادل اطلاعات و مبارزه با تروریسم استقبال کند.
هدف مصر، حفظ ساختار سیاسی سوریه و جلوگیری از قدرت یابی گروههای تندرو مذهبی است. از اینرو واکنش مقامات مصری به حملات روسیه علیه مواضع تروریست ها مثبت بوده و این شرایط جدید عرصه را برای اقدامات عربستان در منطقه تنگ تر خواهد کرد .
گرچه مصر و عربستان به دلیل همین اختلاف نظر اساسی حاضر به تنش بیشتر و رشد بی اعتمادی دوسویه در مدیریت بحران منطقه ای نیستند. با این وجود، خطوط قرمز مصریها در ارتباط با گروههای تروریستی و پافشاری عربستان بر تداوم سیاست حمایت از جریانات تکفیری به گسست بیشتر روابط خواهد انجامید . از سوی دیگر عدم مسوولیت پذیری دولت آمریکا و متحدان آن در مبارزه با تروریسم مقامات مصری را به این امر مهم رسانده که آمریکا و همپیمانان منطقه ای اش نه تنها قصد سرکوب و مبارزه اصولی با این پدیده شوم را ندارند، بلکه تدوام این وضعیت بحرانی را به نفع منافع ملی خویش می بینند. بنابراین ورود روسیه به جنگ تروریسم با استقبال آشکار مصریها روبرو شده است. همزمان با این وضعیت قاهره از احیای روابط استراتژیک با مسکو و خرید سلاح پیشرفته نظامی حمایت می کند .
گرچه زود است از احیای افسانه ای قدرت روسها در خاورمیانه حرفی به میان آید. اما با عقب نشینی اجباری آمریکا از مواضع تهاجمی خویش در سوریه و اعتراف به بخشی از راهبردهای اشتباه از سوی اندیشکده های آمریکایی در منطقه حاکی است که دوره نظام تک قطبی در جهان با چالش های جدی روبروست .
شاید حضور روسها در هارتلند بزرگ و تمایل چین به همراه ایران از قدرت منطقه ای نکته پایانی بر سیاست یک جانبه گرایانه و تحدید برخی از قدرتهای وابسته به غرب قلمداد گردد . از این زاویه مصر به عنوان یکی از کانون های قدرت در منطقه در صورت رهایی از مشکلات داخلی و کاستن از وابستگی سیاسی و مالی به غرب و عربستان نقش مستقل تری را در تحولات دنیای عرب ایفا خواهد کرد. در هر صورت امنیت مصر همانند دیگر کشورهای عربی با تهدید گسترش تروریسم و بروز جنگ داخلی روبروست .
مصر ناگزیز به اتخاذ مواضع قاطع تر نسبت به تحولات سوریه و معادلات قدرت در منطقه شده است. دور شدن مصر از عربستان و نزدیکی آن به روسیه به نفع ایران هم ارزیابی شده است. چرا که تنها کشوری که در منطقه هنوز فضای پس از امضای توافق ایران با گروه1+5 را نپذیرفته و همچنان در تلاش است که از تثبیت قدرت ایران در منطقه جلوگیری کند عربستان است. بنابراین در کل نگاه مصر به تحولات سوریه می تواند نکته مثبت و زمینه ساز همگرایی و گشودن باب جدید در گفتگوهای منطقه ای برای حل سیاسی بحران سوریه باشد. امری که ایران هم از آن حمایت می کند .

داود احمدزاده، کارشناس مصر