اسرار شهرهای زیرزمینی خمین/ سایه تخریب بر گور دخمه‌ای ۶۰۰۰ ساله

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: دستکندها یا شهرهای زیرزمینی که در گذر ناملایمات تاریخ، با هدف ایجاد سرپناه و محافظت جان ساکنان شهر ایجاد شده‌اند، رمز و رازهای نهفته‌ای در دل خود دارند که پرده برداشتن از این رازها تصویری شفاف از زندگی تاریخی بر روی ما می‌گشاید.

دستکندهای شهرستان خمین یکی از بهترین مکان‌های تاریخی برای تحقیق و مکاشفه درباره زندگی تاریخی انسان است .به گفته کارشناسان و پژوهشگران بیشترین دستکندهای شناسایی شده کشور در شهرستان خمین به ثبت رسیده است.

مستندات به دست آمده حاکی از آن است که دستکندهایی که در برخی روستاهای خمین کشف شده با کاربری مسکونی در دوره سلجوقیان و ایلخانیان با معماری ماهرانه‌ای بنا شده و شامل فضای عمومی سالن، راهروها و اتاق‌ها برای زیست انسانی است. همچنین مشخص شده جمعیت ساکن در این شهرهای زیرزمینی به طور دسته‌جمعی از این شهر زیرزمینی مهاجرت کرده‌اند.

دستکندهای خمین بدون استفاده از هیچ‌گونه مصالح ساخت انسان و تنها با استفاده از ابزارهای کندمان ایجاد شده و به صورت مسیرها و گذرهای تنگ و تاریک با شعبات متعدد هستند.

راهروها و دالان‌های موجود در این شهرهای زیرزمینی نمادی از کوچه و خیابان امروزی است و نظم و جداسازی محل زندگی انسان‌ها از محل نگهداری احشام و آب‌انبارهای این شهر نیز بیانگر زندگی اجتماعی در این شهرهای تاریخی است.

خمین در جایگاه نخست معماری دستکندها و شهرهای زیرزمینی  کشور

مدیر پژوهش و باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: شهرستان خمین از نظر معماری دستکندها و شهرهای زیرزمینی در جایگاه نخست کشور قرار دارد.

اسماعیل شراهی افزود: بیشترین دستکندهای شناسایی شده در کشور در شهرستان خمین به ثبت رسیده است.

وی ادامه داد: تاکنون ۱۰دستکند در خمین شناسایی شده که آخرین آن در روستای فرنق یافت شده است.

شراهی با بیان اینکه وجود شهرهای زیرزمینی در خمین نشان از تحولات سیاسی و اجتماعی این شهرستان در سده ششم و هفتم هجری دارد، گفت: از بین این ۱۰ دستکند، شهرهای زیرزمینی در روستاهای تیهق، کندها، دانیان، آشناخور و طیب آباد شناسایی و مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

مدیر پژوهش و باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی ادامه داد: دستکند روستای تیهق سال گذشته مورد بررسی و کاوش باستان‌شناسی قرار گرفت و رمزگشایی شد.

رمز و رازهای دستکندهای روستای تیهق

مدیر پژوهش و باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: دستکندهای تاریخی روستای تهیق در هفت کیلومتری شمال غرب خمین در جوار امامزاده زینب خاتون واقع شده است .

اسماعیل شراهی افزود: دستکند روستای تهیق مانند دیگر مجموعه‌های بررسی شده در سطح کشور انسان‌ساز و در بافتی که استحکام و قابلیت لازم برای استفاده چند سال را داشته باشد ایجاد شده است.

اسماعیل شراهی افزود: دستکند تیهق در دل بافت کنگلومرائی (در اصطلاح محلی سر) که غالب بافت زمین‌شناسی منطقه شمال غرب خمین را تشکیل می‌دهد ایجاد شده است .

وی ادامه داد: در فصل اول طرح مطالعاتی موقعیت‌شناسی دستکند زیرزمینی روستای تهیق شهرستان خمین ۶۰۰مترمربع کاوش و رمزگشایی شد و انواعی از اشیا از جمله سفالینه‌ها، ظروف فلزی و سکه در این کاوش یافت شد.

شراهی تصریح کرد: این اشیاء یافت شده متعلق به سده‌های ششم و هفتم هجری قمری است و نشان می‌دهد این دستکند در دوره سلجوقی و دوره گذار خوارزمشاهی به ایلخانی مورد استفاده قرار گرفته است.

وی اظهار کرد: فضای کاوش شده این مجموعه یک محوطه دو هکتاری کنگلومرائی را در بر می‌گیرد که شامل فضای مسکونی از جمله ۱۰ اتاق، چهار انبارک، راهرو، سالن و چاه است که بر اساس توپوگرافی زمین ایجاد شده‌اند.

مدیر پژوهش و باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی ادامه داد: هواکش‌های تعبیه شده در بالا که از سطح توده به داخل فضا می‌رسند هوای مناسب برای تهویه و تنفس را فراهم می‌کرده است.

وی بیان کرد: اتاق‌های تعبیه شده در دل خاک، اندازه‌های متفاوتی دارد و ابعاد آن‌ها از یک و ۸۰ تا دو متر و دو و ۲۰ تا ۱۳متر متفاوت است و هر کدام از این اتاقک‌ها اشیاء خاص خودشان را دارند.

شراهی گفت: به عنوان مثال در اتاق شماره یک مورد کاوش چاه آب وجود دارد که عمق آن پنج متر است و در آن دو اسکلت سوخته زن و مرد با چند ظرف فلزی مجمر یا آتشدان، پی‌سوزهایی با جنس مفرغ با اشکال مختلف و سفال کشف شده است.

شراهی بیان کرد: در اتاق شماره دو که بزرگ‌ترین اتاق با ابعاد دو در ۱۳متر است سکویی درست شده که دارای پله است و به عنوان فضای عمومی و تالار اجتماعات استفاده می‌شده است.

وی گفت: برخی اتاق‌ها که به عنوان فضای مسکونی مورد استفاده قرار می‌گرفته به واسطه اشیای کشف شده متعلق به متمولین بوده است .

شراهی ادامه داد: در این مجموعه تاریخی اشیای کشف شده نظیر سفال نوشته‌های قرآنی که بر روی ظروف یا سفالینه‌ها با نماهایی از جمله خورشید، قیافه‌های مغولی و شاهزاده سوار بر اسب دیده می‌شود کهخ با مذهب و مذاهب قابل پرستش آن‌ها قابل توجه است .

وی گفت: کف‌پوش هر اتاق از حصیر و زیراندازهای متنوع است و هر اتاق درهای چوبی داشته که برای پاشنه در از آجرهایی استفاده می‌شده که در روی این آجرها می‌چرخیده است .

شراهی ادامه داد: به نظر منبع آب مورد نیاز ساکن در این فضاها را چاه‌های آب که چند نمونه از آن‌ها طی کاوش به دست آمده و بررسی شده‌اند تأمین می‌کرده است.

شراهی گفت: مستندات به دست آمده حاکی از آن است که زیست در این مکان ها قدمت ۱۵۰ساله دارد و جمعیت ساکن به طور دسته جمعی از این شهر زیرزمینی مهاجرت کرده‌اند.

وی یادآور شد: دستکندهای تاریخی این روستا در سال ۱۳۸۴در پی گزارش‌های مردمی کشف و شناسایی شده و با تشکیل پرونده مطالعات پایه در سال ۱۳۸۵، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

مدیر باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی بیان کرد: این میراث کهن در روستای تیهق در محوطه‌ای با ساختار و بافت خاک بسیار محکم تعبیه شده و از اصول معماری و ظرافت‌های خاصی در ایجاد فضاهای دسترسی و سکونتی آن استفاده شده است.

شراهی افزود: در این مطالعات پایه و ساماندهی، کار بازگشایی هواکش‌های اصلی دستکند تهیق به منظور اصلاح جریان هوا در آن و بهسازی مسیر معبر دنبال می‌شود و در مراحل بعد کاوش‌های باستان‌شناسی و اقدامات تخصصی برای این طرح مطالعاتی انجام خواهد شد.

دستکند روستای رباط آغاچ خمین

مدیر پژوهش و باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: در سال ۸۵ قلعه رباط آغاج ثبت ملی شد و در سال ۹۱ زیر تپه و قلعه، یک مجموعه معماری دستکند و شهر زیرزمینی شناسایی شد.

شراهی در ارتباط با شهر زیرزمینی روستای رباط آغاج خمین افزود: این دستکند شامل راهرو و اتاق‌های متعدد است .

وی با بیان اینکه امسال کاوش دستکند روستای رباط آغاج در دستور کار قرار دارد، ادامه داد: در صورت تخصیص اعتبار به مبلغ ۸۰۰ میلیون ریال عملیات کاوش این در سال جاری آغاز می‌شود.

شراهی اظهارکرد: هدف از این کاوش رسیدن به ارتباط دستکند با سایر کانون‌های شهر زیرزمینی در خمین، بررسی دلیل روی آوردن جمعیت به زیرزمین و مطالعات باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و تاریخ تحولات اجتماعی منطقه لست.

گور دخمه‌ای قزقلعه در خمین میراثی در معرض نابودی

پژوهشگر سنگ‌نگاره‌های ایران و جهان گفت: در بخش مرکزی شهرستان خمین در روستای سرکوبه، گور دخمه‌ای وجود دارد مربوط به دوره اشکانی که حدود دو تا شش هزار سال قدمت دارد.

محمد ناصری فرد افزود: این گور دخمه از نظر زمین‌شناسی دارای اهمیت است و زمانی که وارد این منطقه می‌شوید بدون اطلاع قبلی از محل دقیق این گور دخمه نمی‌توان آن را مشاهده کرد که این امر خود از نظر اختفا دارای اهمیت است.

وی افزود: برای ورود به این گور دخمه باید از ۲۶ پله که به صورت اریب بوده و قدمتی بالا دارد عبور کرد که مشاهده می‌شود برای اولین بار از سطح شیب‌دار در این زمینه استفاده شده است که از نظر عمرانی و تکنیک مهندسی جالب و منحصر به فرد است.

ناصری فرد بیان کرد: همچنین برای ورود به این گور باید از حفره‌ای به عرض یک متر و طول بیش از ۹ متر که با دقت بسیار حفر شده است عبور و وارد دل کوه شد و پس از آن نیز انتهای این حفره سه کوره مانند در دل کوه قرار دارد که این کوره‌ها برای راه پیدا کردن به چشمه‌ها و رگه‌های آب است.

وی تصریح کرد: نمونه‌های مشابهی از این اثر که در کرمانشاه و بیرجند دیده شده است از نوع کاربرد و سازه‌هایشان با این اثر متفاوت است و همین امر موجب شاخص شدن این اثر است.

وی  در خصوص نگهداری این اثر تاریخی در استان مرکزی تصریح کرد: متأسفانه از این اثر هیچ‌گونه نگهداری نمی‌شود و این اثر با شهرت تحت تأثیر عوامل انسانی برای کشف گنج و آثار باستانی قرار گرفته و قسمت‌هایی از این اثر با کار گذاشتن دینامیت از بین رفته است.

ناصری فرد افزود: از نظر قانونی متولی نگهداری این اثر میراث فرهنگی و گردشگری است که متأسفانه تاکنون اهمیتی به این اثر تاریخی داده نشده و تنها مردم روستای سرکوبه در حد توان خود از این اثر نگهداری می‌کنند.

وی تصریح کرد: یکی از مشکلات بازدیدکنندگانی که تر سراسر کشور به این منطقه می‌آیند این است که کمترین راهنمایی در این خصوص وجود ندارد. این میراث کهن به دلیل بی‌توجهی مسئولان امر و تحت تأثیر عوامل انسانی برای کشف گنج و آثار باستانی در معرض تخریب و نابودی قرار دارد

دستکندهای خمین مدیریت می‌شود

مدیر باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی بیان کرد: مقرر است در شهرستان خمین پایگاهی به عنوان مدیریت میراث فرهنگی در دستکندها راه‌اندازی شود.

شراهی افزود: دستکندهای روستای تیهق با انجام اقدامات حفاظتی و ساماندهی به منظور منظر بیرونی و نورپردازی قابلیت تبدیل به یک سایت موزه را دارا است.

وی ادامه داد: در این موزه اشیای به دست آمده کاوش در دستکندها به نمایش در می‌آید و امکان بازدید برای عموم گردشگران و علاقمندان مهیا می‌شود.

به نظر می‌رسد مجموعه دستکندها، در کنار جاذبه‌های گردشگری تاریخی و طبیعی شهرستان خمین قابلیت جذب گردشگر داخلی و خارجی را دارد که در صورت حرکت هدفمند و برنامه محور در این بخش می‌تواند در بهبود گردشگری منطقه تأثیر زیادی داشته باشد. اما تاکنون زمینه بهره‌مندی از ظرفیت‌های غنی فرهنگی، تاریخی و گردشگری در خمین فراهم نشده و زیرساخت‌های لازم در این بخش نیز با کاستی‌های اساسی همراه بوده است.

گزارش: لطفی