ایران و بازار بین‌المللی انرژی سال 2015 در شرایط تمدید توافق ژنو/ ابزاری به نام نفت

محمدصادق جوکار:
مقدمه
هرچند با ملاحظه برخی شواهد، پیش‌بینی می‌شد که ایران و 1+5 در بازه زمانی 24 نوامبر 2014 به توافق نهایی رسیده و متعاقب آن در پرتو کاهش تحریم‌های غربی، اثراتی نیز بر صنعت نفت و گاز ایران و در بازار انرژی منطقه‌ای و جهانی در برداشته باشد اما تمدید هفت‌ماهه توافق موقت ژنو تا تیرماه 1394 -اواسط سال آینده میلادی- سبب بازنگری در نحوه تعامل ایران و بازار بین‌المللی انرژی شده است. این مقاله درصدد است تا به تحلیل تاثیر تمدید توافق موقت بر جایگاه انرژی ایران در چشم‌انداز سال 2015 بپردازد.

کاهش ابزارهای اعمال فشار ایران بر عربستان برای هماهنگی با اعضای اوپک

در شرایط فقدان مکانیسم‌های اجرایی و نظارتی اجبارآمیز در پیگیری منافع جمعی در اوپک، مهم‌ترین ابزار اعضای اوپک در توازن‌بخشی به رفتار خود و دیگران، توان تولیدی/صادراتی آنهاست. توان تولیدی/ صادراتی سبب می‌شود کشورهای عضو یکدیگر را کنترل و از اقدامات خودسرانه اعضا پیشگیری کنند. مثلاً در شرایط کاهش قیمت، به دلیل «آسیب متقابل اعضا» توان تولیدی منجر به کنترل عرضه یکدیگر می‌شود. در شرایط تمدید قرارداد موقت ژنو، تولید نفت ایران به دلیل محدودیت‌های تحریمی در حد ۲.۵ تا ۲.۷ میلیون بشکه در روز باقی ‌مانده که سطح کنونی صادرات نیز حفظ خواهد شد. در صورتی که توافق نهایی صورت می‌گرفت- بسته به نوع کاهش تحریم‌ها- ایران می‌توانست در کوتاه‌مدت به تولید پیش از تحریم‌های خود رسیده که به معنای ورود یک میلیون بشکه در روز افزایش عرضه به بازاری است که هم‌اکنون با عدم تعادل عرضه/تقاضا به سود عرضه روبه‌روست. در ماه اکتبر ۲۰۱۴ میزان عرضه جهانی ۹۴.۲ میلیون بشکه در روز و تقاضای جهانی ۹۲.۴ میلیون بشکه در روز بوده است.

این امر بنا به پیش‌بینی‌های خود اوپک در سال‌های آینده به دلیل عرضه غیر اوپکی تشدید نیز خواهد شد. بنا به آمارهای اوپک، در برابر حدود شش میلیون بشکه در روز افزایش تقاضای جهانی تا 2019 به میزان ۴.۹ میلیون بشکه در روز آن از سوی غیراوپکی عرضه خواهد شد. این امر به معنی کاهش تقاضا برای اوپک است. بنابراین، در شرایط کاهش تقاضا برای اوپک، لغو تحریم‌های ایران و افزایش نفت لیبی از 200 هزار بشکه به 823 هزار بشکه در روز و نزدیک‌تر شدن آن به ۱.۶ میلیون بشکه در روز پیش از بحران داخلی و روند توسعه نفت عراق، می‌تواند عاملی برای فشار بر عربستان سعودی برای کاهش تولید و صادرات نفت خود باشد. در این شرایط ایران می‌توانست در تقویت جبهه مخالفان عربستان در اوپک شامل عراق، ایران،‌ ونزوئلا، اکوادور و لیبی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کند. با تمدید توافق ژنو تا هفت ماه آینده، یکی از عوامل احتمالی افزایش تولید اوپک یعنی افزایش تولید ایران که می‌توانست منجر به اعمال فشار در موضع عربستان در اوپک باشد، تضعیف شده است.

در حقیقت، رفتار ایران در اوپک در دوره تمدید توافق ژنو عمدتاً مبتنی بر رویکردهای سیاسی/پرستیژی برای اعمال فشار بر عربستان است تا ابزار فنی افزایش تولید و صادرات. از این منظر، تمدید توافق ژنو، برای عربستان نوعی فرصت تا اواسط سال 2015 میلادی خواهد بود.

چشم‌انداز مبهم همکاری برای رفع بحران‌های ژئوپولتیکی بازار انرژی در سال 2015

یکی از نتایج احتمالی هرگونه توافق بلندمدتی در زمینه هسته‌ای بین ایران و ایالات متحده طبیعتاً بر سرنوشت مهم‌ترین تهدید ژئوپولتیکی حال حاضر خاورمیانه تاثیر جدی خواهد داشت. طبیعتاً همان‌گونه که از نامه آقای اوباما به مقام معظم رهبری نقل شده بود، توافق هسته‌ای می‌تواند راه را بر همکاری مشترک در زمینه مبارزه با داعش و نابودی آن در عراق و سوریه هموار سازد. این امر نیز یکی از عواملی بود که به‌جز کاهش عوامل روانی/سیاسی دارای تاثیر جدی در عرضه اوپک بود. زیرا با کاهش ناامنی در عراق، برنامه‌های توسعه‌ای تا تولید 820 هزار بشکه در روز در کردستان عراق -که پیش از ظهور داعش برای سال 2015 پیش‌بینی شده بود- پیشرفت خواهد داشت. در شرایط تمدید توافق ژنو تا هفت ماه آینده، طبیعتاً نمی‌توان چشم‌اندازی برای همکاری برای کنترل و حذف داعش و بازگردانی امنیت به عراق متصور شد.

این امر نیز به سه دلیل برای عربستان فرصت تلقی می‌شود که نخست فرصت سیاسی در عدم همکاری ایران و ایالات متحده در نابودی یکی از ابزارهای اعمال فشار خود بر دولت سوریه و تقاضای تغییر دولت اسد در این کشور و دوم، فرصت اقتصادی منطقه‌ای ناشی از عدم همکاری ایران و ایالات متحده در سرکوبی داعش و بازگشت امنیت سرمایه‌گذاری نفتی در عراق و تحقق برنامه‌های توسعه نفت و افزایش عرضه اوپک که منجر به اعمال فشار بر عربستان برای کاهش عرضه خود می‌شود و سوم، فرصت اقتصادی جهانی که تمدید توافق ژنو و متعاقب آن عدم همکاری در سرکوب داعش منجر به تداوم بحران ژئوپولتیک خاورمیانه و کاهش بیشتر قیمت‌های جهانی نفت می‌شود.

عدم توافق نهایی و تمدید توافق ژنو از اعمال فشار بیشتر بر عرضه نامتعارف در سال 2015 جلوگیری می‌کند

توسعه بیشتر و عرضه منابع نامتعارف نفتی در حال حاضر نیز با کاهش قیمت‌های جهانی نفت با تهدید روبه‌رو شده است. زیرا برخی از سازندهای نفت شیل ایالات متحده به‌ویژه در داکوتای شمالی به دلیل پیچیدگی‌های فنی نیازمند قیمت‌های بالای 80 دلار برای توسعه خود هستند. در صورتی که توافق نهایی هسته‌ای بین ایران و 1+5 صورت می‌گرفت به دلیل عوامل فوق‌الذکر- نظیر افزایش صادرات یک میلیون بشکه در روز ایران، همکاری احتمالی در رفع خطر ژئوپولتیک داعش، بازگشت امنیت به عراق و کردستان آن کشور در زمینه پیشبرد طرح‌های توسعه‌ای و...- عرضه جهانی نفت نسبت به تقاضا بیشتر شده و در نتیجه قیمت‌های جهانی با افت بیشتری مواجه می‌شد که این امر وضعیت را برای عرضه گران‌تر منابع نفتی نامتعارف دشوارتر می‌کرد. بنابراین، از این منظر تمدید توافق ژنو تا هفت ماه آینده و عدم نیل به توافق نهایی حداقل تا اواسط سال 2015 برای تولیدکنندگان منابع نامتعارف کمی خطرات افت قیمت را کاهش می‌دهد.
تشدید رقابت بر سر بازارهای آسیایی

هرچه توافق نهایی هسته‌ای دیرتر به سرانجام برسد، وضعیت بازگشت نفت ایران به بازارهای جهانی به‌ویژه مهم‌ترین بازار آتی جهان -حوزه پاسفیک با سریع‌ترین رشد مصرف- دشوارتر خواهد شد. اعمال تحریم‌ها بر ایران همزمان با رشد گسترده عرضه منابع نامتعارف در ایالات متحده بود.[sup]1 این امر سبب شده است که با کاهش تقاضای واردات نفتی ایالات متحده، عمده عرضه‌کنندگان آفریقایی و آمریکای جنوبی نفت به آمریکا، به سوی شرق -چین و هند- گرایش پیدا کنند. تغییر جهت صادراتی نیجریه، آنگولا، ونزوئلا و حتی کشورهای عربی از آمریکای شمالی به شرق آسیا سبب شده است که با طولانی‌شدن ورود مجدد ایران به بازار نفت -در سایه تداوم تحریم‌ها در تمدید توافق موقت ژنو- بازارهای شرقی مقاومت سخت‌تری در برابر جذب عرضه آینده ایران داشته باشند.

در مجموع، تمدید توافق ژنو در سیاست کلی انرژی ایران یعنی جایابی برای ورود عرضه جدید نفت ایران، لیبی و عراق از طریق کاهش عرضه نفت عربستان، کویت و امارات و بدون افزایش سطح تولید اوپک، تاثیری نگذاشته است اما این تمدید سبب شده است «ابزارهای تحقق سیاست‌های انرژی ایران در سال 2015 تضعیف شود.» با تمدید توافق ژنو، ایران می‌تواند سیاست کلی خود را بیشتر با ابزارهای سیاسی و ائتلاف‌سازی جبهه مخالفان عربستان پیش ببرد چون با محدودیت تحمیلی صادرات، عملاً ابزار فنی مهمی در دست ندارد.
پیوست:

1- برخی از نظریه‌پردازان، برجسته شدن موضوع هسته‌ای و اعمال تحریم علیه ایران را نیاز تولیدکنندگان منابع نامتعارف ایالات متحده برای خلق بحران ژئوپولتیک برای خروج نفت ایران از بازار و بالا نگاه‌داشتن قیمت نفت در شرایط کاهش رشد اقتصاد جهانی می‌دانند. از همین منظر، آنها معتقدند در صورت توافق نهایی هسته‌ای با ایران،‌ مجدداً بحران ژئوپولتیک جدیدی برای این منظور خلق خواهد شد. اشتیاق ایالات متحده به تحریم نفتی روسیه از این منظر قابل تفسیر است که با کاهش رشد و حتی کاهش سطح فعلی تولید روسیه، ضمن بالا نگه ‌داشتن قیمت‌ها به دلیل بحران سیاسی اوکراین، برای عرضه منابع نامتعارف ایالات متحده نیز جایابی صورت پذیرد.
*دکترای روابط بین‌الملل و تحلیلگر دیپلماسی انرژی