ناتو؛ دگرگونی های شرق اروپا و تحرکات تازه

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) از جمله سازمان هایی محسوب می شود که در سال های نخست جنگ سرد (1949) تشکیل شد. این سازمان که محصول یک ائتلاف و اجماع سیاسی – امنیتی در میان کشورهای غربی در برابر قدرت رو به افزایش اتحاد جماهیر شوروی بود، در دوران های مختلف دچار تحول و دگردیسی شد و در هر دوران، همراه با تحولات منطقه ای و بین المللی تلاش کرد تا جهت گیری امنیتی خود را به سیاست های منطقه ای و بین المللی غرب به ویژه آمریکا نزدیک کند.

اگر سازمان ناتو در دوران جنگ سرد، سمت و سویی تقابلی در چارچوب رویارویی با اتحاد جماهیر شوروی داشت، در فضای پسا جنگ سرد همراه با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، سمت سویی بیشتر اروپایی به خود گرفت و تلاش کرد در قالب سیاست گسترش به شرق و دیپلماسی دفاعی، خلا امنیتی ایجاد شده در شرق اروپا را سامان بدهد. پس از حادثه یازدهم سپتامبر2001، ناتو نیز به عنوان یکی از قدیمی ترین نهادهای امنیتی- سیاسی جهان و از جمله در حوزه اروپا در قالب دگریسی های تازه تلاش کرد تا مطابق با سند «مفهوم استراتژیک نوین ناتو» الگوهای رفتاری خود را «بازتنظیم» کند که نماد این الگوی رفتاری تازه نیز، حضور در افغانستان، عراق و مداخله در بحران لیبی بود. در این زمینه، نشست سران ناتو در لیسبون پایتخت پرتغال در 2010 م(1389) به عنوان نقطه عطف تازه ای در تاریخ این سازمان تلقی شده است، چرا که توانست یک دورنمای 10 ساله را برای حرکت و سازماندهی دوباره ناتو در ژئوپلتیک قدرت ترسیم کند.

اما تحولات تازه در شرق اروپا و به ویژه اوکراین و رویارویی تازه روسیه و غرب از زمان برکناری «ویکتور یانوکوویچ» رییس جمهوری پیشین اوکراین، به دلیل خودداری از امضای توافق تجاری با اتحادیه اروپا در آذر92 و روی کار آمدن دولتی تازه در «کی یف»، سپس پیوست شبه جزیره کریمه به روسیه در پی برگزاری همه پرسی از مردم این منطقه و موضوع جدایی طلبی در شرق اوکراین، روابط روسیه – غرب را بیش از پیش تیره کرد.

تداوم بحران در اوکراین در حقیقت به معنای تداوم بحران در اروپا است و بحران اروپا نیز یعنی ناتو بایستی نقش اصلی را در آن ایفا کند. هرچند ناتو از نخستین آغازینه بحران در سال گذشته میلادی تلاش کرد وارد روند بحران نگردد و تنها به موضع گیری های سیاسی اکتفا کرد اما با تداوم بحران، آنهم به صورت رویاروی های نظامی در شرق اوکراین، ناتو نیز به صورت جدی وارد این فضا شد.

در این قالب، نشست سران ناتو در شهر «نیوپورت» در ولز انگلیس، در حالی در روزهای پنج شنبه- جمعه (13-14 شهریور) برگزار شد که این نشست تاثیر پذیرفته از بحران شرق اوکراین بود. مباحث اصلی این نشست بر روی بحران اوکراین، اصلاح در ساختار سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، افزایش هزینه های دفاعی اعضای ناتو و تهدیدهای پیش رو به ویژه تهدیدهای گروه تروریستی داعش و عقد پیمان نامه نظامی در جهت حمایت از نیروهای نظامی ناتو بود.(1)

همچنین یکی از مهم ترین تصمیم های این نشست، توافق کشورهای عضو ناتو برای تشکیل نیروی واکنش سریع با نام «سر نیزه» بود. در این زمینه، «آندرس فوگ راسموسن» دبیرکل سازمان ناتو، روز جمعه و پس از پایان نشست سران، خبر از تشکیل این نیروی زمینی تازه داده که از چند 10 هزار نفر تشکیل می شود و می تواند ظرف 48 ساعت به مناطق مختلف اعزام شود. این نیرو که قرار است در لهستان مستقر شود، از ظرفیت حفاظت و حمایت از مرزهای شرقی ناتو به ویژه کشورهای حوزه بالتیک (شامل کشورهای لیتوانی، لتونی و استونی) برخوردار خواهد بود.(2)

تحرکات تازه ناتو در حالی صورت می گیرد که «پترو پوروشنکو» رییس جمهوری اوکراین، روز جمعه از آغاز آتس بس موقت میان جدایی طلبان و دولت خبر داد.

**ناتو و بازگشت به دوران جنگ سرد

اگرچه بحران اوکراین، آغازگر رویارویی روسیه و ناتو و یا به بیانی دیگر دگردیسی در منطق راهبردی ناتو در شرق اروپا نبود اما این بحران و بازگشت شرایط جنگ سرد در برخی وجوه آن یعنی گسترش رقابت های منطقه ای میان روسیه و غرب به ویژه آمریکا در منطقه اروپا، به عنوان تسریع کننده عمل کرد.

براین پایه، از منظر سران ناتو تحولات تاره در شرق اروپا باعث شد تا ناتو بار دیگر برنامه ایجاد یک نیروی واکنش سریع را در دستور کار خود قرار دهد. پیش از این ناتو در سال 2002 م (1381) و در نشست پراگ همراه با تحولات پس از یازدهم سپتامبر تصمیم به ایجاد یک نیروی واکنش سریع گرفته بود.

اما به نظر می آید آنچه به تغییر در راهبرد نظامی ناتو از یک وضعیت پدافندی به یک وضعیت آفندی منجر شد، نه فقط تداوم بحران در شرق اروپا بلکه تداوم رویارویی روسیه و غرب در حوزه های ژئوپلتیکی و ژئواستراتژیکی در منطقه اروپا و حوزه های نفوذ دیگر بوده است و این وضعیت تنها در دوران جنگ سرد میان آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی رخ داده بود.

در این چارچوب، روسیه و غرب وارد مرحله تازه ای از رویارویی در حوزه های مختلف همانند اقتصادی، راهبردی و امنیتی شده اند و در چنین فضایی اگر نگوییم به دوران جنگ سرد بازگشته ایم اما با صراحت می توان بیان داشت که حال و هوای دوران جنگ سرد بر اروپا حاکم شده است.

**جمع بندی

از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان جنگ سرد در سال 1991، ناتو همواره با پرسشی عمده در مورد علت وجودی خود روبرو بوده است. این سازمان در دوران های مختلف پس از جنگ سرد با پاسخ های متفاوت؛ چه در دوران پسا جنگ سرد که از راه جریان دیپلماسی دفاعی و طرح موسوم به مشارکت برای صلح در شرق اروپا و نفوذ آرام در جمهوری های جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی، چه دوران یازدهم سپتامبر که در قالب ائتلاف نیروهای بین المللی در افغانستان و عراق و چه در دوران پسا یازدهم سپتامبر از راه ورود به روندهای مداخله گرای نظامی در مناطق پرآشوب تلاش کرده تا ماهیت وجودی خود را حفظ کند.

در این چارچوب، نشست 2 روزه سران ناتو در ولز انگلیس در حالی برگزار شد که این سازمان بار دیگر نشان داد که در مسیر تحولات تازه، افزون بر حفظ ماهیت وجودی خود، به دنبال گسترش ائتلاف امنیتی در شرق اروپا برای رویارویی با روسیه است. براین پایه با وجود مخالفت های مختلف روس ها در برابر گسترش ناتو به شرق در دوران های مختلف و نیز تلاش آمریکایی ها برای اجرایی شدن طرح سپر دفاع موشکی در چارچوب ناتو و رسیدن این رویارویی ها به مرحله تحریم های هوشمند غرب ضد روسیه، بایستی منتظر ماند و دید ایجاد نیروی واکنش سریع ناتو با هدف رویارویی با روسیه به عنوان دستاورد این نشست، چه واکنشی از سوی مسکو در برخواهد داشت و آیا روسیه پوتین و غرب این بازی طولانی و فرسایشی را ادامه خواهند داد.

منابع

1. http://irna.ir/fa/News/81301018/

2. http://irna.ir/fa/News/81301002/

از سهراب انعامی - گروه تحقیق و تفسیر خبر

پژوهشم**2040**1358