چالش ها و فرصت های تجارت نفت و گاز ایران با اروپا

پیشینیه بحث:

از اردیبهشت ماه 1391 که ولادیمیر پوتین  سومین دوره ریاست جمهوری خود را آغاز کرد از همان ابتدا مشخص بود که روسیه سیاست تعامل با غرب را کنار گذاشته و سیاست تقابل با آمریکا  را در پیش گرفته است . نشانه های این سیاست را می توان درارتباط با وتوی دوقطعنامه در باره سوریه و پناهندگی دادن به ادوارد اسنودن کاملا مشهود بود .

 اما زمانی که در سوم اسفند 1392 پارلمان اوکراین با نادیده گرفتن توافق یک روزقبل ازآن بین وزرای امورخارجه لهستان ، فرانسه و آلمان و مخالفان دولت با اکثریت آراء رای به برکناری یاناکوویچ رئیس جمهوری اوکراین داد، درعمل روسیه احساس کرد منافعش نادیده گرفته شد و دچار نوعی تحقیر گشت.

به همین دلیل روسیه با همه امکاناتش تلاش کرد غرب را به تجدید نظر در مسیری که در پیش گرفته بود وادار سازد. درهمین راستا روسیه دراولین گام پروژه الحاق شبه جزیره استراتژیک کریمه را به مورد اجراء گذاشت. پوتین که با این اقدام محبوبیت داخلی خود را به شدت افزایش داد اما در مناسبات با اتحادیه اروپا و آمریکا با چالش های جدیدی  روبرو شد که در اولین مرحله  آمریکایی ها و اتحادیه اروپا با همراهی کانادا و ژاپن تصمیم گرفتند از اول فروردین 1393 تعدادی از اشخاص حقیقی و شرکتهای  روسی را مشمول تحریم قرار دهند.

به موازات بالاگرفتن بحران در شرق اوکراین روسیه در عمل نشان داد نه تنها در مقابله با تحریم ها از سیاست های گذشته عدول نمی کند بلکه تصمیم دارد با کمک به جدایی طلبان شرق اوکراین در عمل دوازده شهر بزرگ این منطقه را از کنترل دولت مرکزی در کی اف خارج کند.

در ادامه همین مسیر از هشتم اردیبهشت 1393 آمریکا و اتحادیه اروپا دومین مرحله از تحریم ها را علیه روسیه بر قرار کردند که عمدتا شامل افراد نزدیک به پوتین و شرکت های فعال در روند تحولات اوکراین  می شد.

تحلیل مساله :

به نظر می رسد روند تحریم ها علیه روسیه با شیب ملایمی  تا ماههای آتی نیز همچنان ادامه خواهد داشت. زیرا آمریکا و اتحادیه اروپا می دانند اصلی ترین تحریمی که می تواند روسیه را با چالش جدی روبرو سازد تحریم بازارهای صادراتی نفت و گاز روسیه است که تامین کننده بیش از 60 درصد درآمد ملی این کشور است.

موانع پیش رو برای تحریم انرژی روسیه

آمریکا و متحدانش برای اِعمال تحریم نفت و گاز روسیه  با موانع متعددی روبرو هستند که مهم ترین آنها عبارتند از :

1- تنها انتشار خبر تحریم های نفتی و گازی روسیه موجب وارد آمدن شوک بزرگ قیمتی بر بازار انرژی جهان خواهد شد. این شوک حتی می تواند قیمت هر بشکه نفت را تا 200 دلار افزایش دهد.

2- پالایشگاه های نفت در اروپا با نفت روسیه تنظیم شده اند و بر فرض تغییر مسیر وارداتی یک تا دو سال طول می کشد تا اتحادیه اروپا بتواند پالایشگاه های خود را با صادرکنندگان جدید هماهنگ سازد.

3- بر اساس آمار رسمی گمرک روسیه ، حجم مبادلات روسیه در سال 2013 با اتحادیه اروپا 417 میلیارد و 500 میلیون دلار بوده است که از این مقدار صادرات روسیه 283 میلیارد دلار و واردات از اتحادیه اروپا 134 میلیارد دلار بوده است. در حال حاضر 76 درصد از واردات اتحادیه اروپا از روسیه مربوط به واردات انرژی شامل نفت، گاز است و کالاهای مصرفی(6%)، مواد شیمیایی (3%)، مواد خام(2%)، ماشین آلات(1%) و سایر موارد(12%) در جایگاه بعدی قرار دارند.(1)

بنابراین از دست دادن چنین بازار گسترده واردات و صادرات برای اروپا بسیار دشوار خواهد بود به همین دلیل می توان انتظار داشت اتحادیه اروپا در آخرین مرحله گزینه تحریم های نفتی و گازی روسیه را انتخاب کند و بیشتر ترجیح می دهد با اعمال تحریم های سیاسی ، مالی ، سرمایه گذاری ، زمان کافی را برای جایگزینی بازار های جدید بدست آورد.

در این میان آمریکایی ها که هم از لحاظ تبعات امنیتی بحران اوکراین دور از صحنه هستند و هم به جهت آنکه احساس می کنند به دلیل برخورداری از منابع سرشار شیل گس (2)  از تبعات منفی تحریم انرژی روسیه کمتر آسیب می بینند تصمیم گرفتند با برنامه ریزی مرحله به مرحله از ابزار تحریم های سیاسی ، مالی و سرمایه گذاری ، فناوری به تدریج و مرحله به مرحله استفاده کنند تا در بلند مدت زمینه را برای تحریم اساسی روسیه در زمینه انرژی آماده سازند. در واقع آنها امیدوارند همان رفتاری را که با ایران انجام دادند از طریق ایجاد یک وحدت نظر بین اروپا ، آمریکا ، استرالیا، کانادا ، ژاپن و کره جنوبی در بلند مدت روسیه را به تجدید نظر در مسیری که درپیش گرفته است وادار سازند

در این میان وضعیت برای ایران کمی دشوار به نظر می رسد

ایران بر سر سه راهی ، بیطرفی فعال یا جانبداری از یک طرف منازعه 

با در نظر گرفتن شروع جنگ داخلی در اوکراین بویژه در بخش شرقی و نیز شروع دور جدیدی از جنگ سرد در روابط روسیه با غرب ، آنچه که از ظواهر امر پیدا است درگیری بین دو طرف برای ایران دو مسیر کاملا متفاوت را مشخص کرده است

الف: جانبداری از روسیه

در این فرض بعضی از تحلیلگران سیاسی معتقدند از آنجا که در مذاکرات بین ایران و غرب در بحث هسته ای ایران به کمک روسیه نیاز مبرمی دارد، بنابراین بهتراست با نزدیک شدن به موضع روسیه در قبال اوکراین از یکسو به تقویت مناسبات و همکاری هایی که بین ایران وروسیه در موضوع سوریه ، شکل گرفته است کمک کند . و از سوی دیگر زمینه را برای  ایجاد تفاهم در مذاکرات پنج به علاوه یک با کمک روسیه فراهم سازد . ضمن آنکه ممکن است رقابت های روسیه و غرب در این شرایط موجب شود دو طرف برای جذب ایران حاضر باشند نرمش بیشتری در قبال مواضع ایران از خود نشان دهند . علاوه براین اگر ایران بصورت کامل از موضع روسیه حمایت کند ممکن است این موضوع موجب شروع همکاری جدید  بین تهران و مسکو  در خزر و تعیین رژیم جدید حقوقی دریای خزر شود .  بویژه آنکه قرار است در مهر ماه آینده اجلاس سران خزر در آستاراخان روسیه برگزار شود.

به باور همین تحلیلیگران اگر روسیه بدلیل اختلاف هایی که با غرب دارد به ایجاد بلوک جدیدی از قدرت بین ایران ، روسیه ، چین و هند ترغیب شود، احتمال آنکه در باره خزر هم به تفاهمی بر اساس اصل انصاف تمایل نشان دهد ، زیاد است. 

در ارزیابی این نظر باید گفت به چند دلیل ذیل این تحلیل بسیار خوشبینانه است و امکان تحقق آن کمتر از پنج درصد است :

1- روسیه درموضوع هسته ای موضع مستقلی از غرب دادشته و دارد . این کشور در دهسال گذشته در مخالفت با افزایش توان هسته ای ایران با غرب همسو بوده و به همین دلیل از هفت قطعنامه ای که علیه ایران صادر شد به همه آنها رای مثبت داده است. روسیه در این دوران اولا تلاش می کرد نقش تعدیل کننده رفتارهای ظالمانه غرب را علیه ملت ایران ایفاء نماید . ثانیا مرتبا با هر گونه مداخله نظامی مخالفت می کرد و بر رسیدن به یک راه حل دیپلماتیک با ایران تاکید داشت به همین دلیل هم با آنکه از بردن پرونده ایران به زیر فصل هفتم منشور سازمان ملل جلوگیری نکرد اما تمام تلاش خود را بکار گرفت تا ایران مشمول مواد چهل و دوم به بعد نشود تا مجوزی برای اقدام نظامی علیه ایران بدست آمریکا و رژیم صهیونیستی داده نشود. براین اساس نمی توان انتظار داشت روسیه که تقویت توان هسته ای ایران را تهدیدی علیه منافع خود می داند به فرض آنکه با غرب دچار چالش شده است ، به تقویت موضع ایران در فناوری صلح آمیز هسته ای کمک کند.

2- روسیه در موضوع خزر با قزاقستان در بخش شمالی خزر در زمینه تقسیم مرزهای آبی به تفاهم رسیده است و در باره تقیسم کف دریا و بستر و زیر بستر خزر در بخش شمالی با قزاقستان و در بخش جنوبی با جمهوری آذربایجان و ترکمنستان به توافق کلی و اصولی دست یافته است بنابراین احتمال هرگونه تغییری در این موضع روسیه بسیار کم است.

3- بر اساس تجربه گذشته اگر اختلاف های روسیه و آمریکا موجب کُند شدن روند مذاکرات هسته ای آنها با ایران نشود ، احتمال آنکه موجب شود دو طرف برای جلب نظر ایران نرمش بیشتری از خود نشان دهند بسیار اندک است.

ب: جانبداری از غرب

عده دیگری از تحلیلگران مسائل ایران  شرایط بحرانی در روابط روسیه با آمریکا و اتحادیه اروپا را فرصت تاریخی برای ایران می دانند . آنها با در نظر گرفتن توافق ژنو ،معتقدند ایران با محکوم کردن الحاق کریمه به روسیه ، می تواند مانع از آن شود که این مدل از سوء استفاده از قدرت  از سوی کشور همسایه شمالی اش در خزر  به رویه ای حقوقی تبدیل شود. بر این اساس ایران می تواند علامت های مثبتی را به سمت غرب بفرستد که اگر با برداشتن تحریم های ایران در زمینه نفت و گاز موافقت کنند ، ایران می تواند به تامین نیاز اروپا در صورت اعمال تحریم ها ی نفتی و گازی علیه روسیه ، کمک کند. این دقیقا همان کاری است که روسیه زمانی که در سال گذشته غرب نفت ایران را تحریم کرد انجام داد. در واقع روس ها نمی توانند از ایران گله مند باشند زیرا گفته اند "انچه که عوض دارد گِلِه ندارد"   

ازنگاه این تحلیلگران شروع چنین معامله بزرگی با غرب از یکسو ایران را به سرمایه گذاری و فناوری که به ان نیاز مبرم داردتا اقتصاد خود را از بحران خارج سازد،می رساند.ازسوی دیگردربازار صادراتی ایران بر روی غرب مجددا گشوده خواهد شد و کمک می کند تا غرب از بخشی از رکود خارج شود.

در ارزیابی از این دیدگاه نیز باید گفت:

1- برای صادرات گاز و نفت ایران به اروپا مهم ترین مانع، اعمال تحریم های غیر انسانی است که برخلاف قوانین بین المللی  اتحادیه اروپا در راستای همسویی با سیاست دیکته شده از سوی آمریکا علیه مردم ایران وضع کردند. 

2- بر فرض تمایل اروپا برای برداشتن تحریم ها ، بازهم ایران برای صادرات گاز اولا به دلیل مصرف بی رویه در داخل کشور ، گاز مازاد برای صادرات  ان هم به میزانی که اروپا نیاز دارد،  فعلا تا زمان راه اندازی کامل فازهای عسلویه نخواهد داشت . ثانیا برای ارسال گاز ایران خطوط گاز مورد نیاز است که طرح ارسال گاز از طریق ترکیه به اروپا هم نیاز به پروژه های تکمیلی زمان بر دارد.

3- برای صادرات نفت ایران نیز با توجه به آنکه بعضی از پالایشگاه های توجیه شده با نفت روسیه نیاز دارند با نفت ایران تطبیق داده شوند باز هم در کوتاه مدت تاثیر فوری بر ایجاد تعادل در بازار مورد نیاز اروپا ندارد.

4- آمریکایی ها تحت تاثیر رژیم صهیونیستی بعید است اجازه دهند که بین ایران و اتحادیه اروپا مصالحه ایجاد شود و بطور قطع تا زمان تعین تکلیف نهایی توافقنامه ژنو و انعقاد قرار داد جامع هسته ای با ایران بر سر راه هر گونه توافقی بین ایران و اتحادیه اروپا سنگ اندازی می کنند.

5- ضمن آنکه طرح چنین دیدگاه هایی و دنبال کردن انها با سیاست راهبردی ایران که می کوشد برای به حداکثر رساندن منافع خود با همه طرف های بازیگرعرصه بین المللی روابط تعریف شده ای داشته باشد ، در تعارض خواهد بود . یعین ایران ممکن است با اتخاذ چنین سیاستی ضمن انکه نتواند با غرب به تفاهم برسد ، اعتماد  دو سال اخیر بین ایران و روسیه را هم از دست بدهد.

پ: در پیش گرفتن سیاست بیطرفی فعال و مثبت

با اتخاذ این سیاست ایران می تواند منافع خود را به حداکثر برساند بدون آنکه لازم باشد هزینه سنگینی برای آن پرداخت کند. ایران درمسیر رصد کردن تحولات اوکراین و تحریم های احتمالی روسیه درهر زمینه ای می کوشد، متناسب با تحول پیش آمده بدون آنکه از روسیه و یا غرب جانبداری کند ، موضع دقیق ، شفاف و مبتنی بر منافع ملی خود را اتخاذ کند.

بر اساس این مدل ایران می تواند آمادگی های لازم را برای آنکه از فرصت های بدست آمده در بازار های نفت و گاز ، کسب کند تا هر زمان لازم شد در راستای منافع خود اقدام کند. این سیاست راهبردی زمانی موفق می شود که ایران نه از موضع روسیه دفاع کند و نه از بازی خطرناکی که آمریکا و اتحادیه اروپا در اوکراین در پیش گرفته اند ، حمایت نماید.

دراین مسیر ایران می تواند با تاکید بر موضع بیطرفی در عمل نشان دهد سیاست تحریم ناکارآمد و غیر قابل قبول است. همچنانکه سیاست الحاق سرزمینی بدون درنظرگرفتن دیدگاه اتباع کل یک کشور، قابل دوام نیست. 

1-  سنایی ، مهدی مقاله تحریم‌های احتمالی علیه روسیه و میزان آسیب پذیری طرفین   خبر آن لاین 26/ 1/ 93

2-  shale gas گازهای تولید شده از انرژی موجود در میان سنگ های آغشته به  نفت و گاز