چه کسی توان رقابت با ارتشبد را دارد؟/ سیسی خود را در قامت ناصر می‌بیند

زهرا خدایی: فضای مصر در سومین سال انقلاب، حال و هوای انتخابات دارد. تاکنون سامی عنان، رئیس پیشین ستاد مشترک ارتش مصر، حمدین صباحی از جریان ملی گراها برای شرکت در انتخابات ریاست جمهوری مصر نامزد شده اند. عبدالفتاح السیسی، مرد شماره یک مصر، وزیر دفاع و رئیس ستاد مشترک ارتش هنوز به طور رسمی کاندیداتوری‌اش را اعلام نکرده است؛ اما سفرها و تبلیغات نامحسوس خود را از چند هفته قبل آغاز کرده است.   این در حالیست که رسانه ها روز دوشنبه از استعفای دولت حازم الببلاوی و کابینۀ او خبر داده اند. 

خبرگزاری خبرآنلاین در گفتگو با حسین جابر انصاری، سفیر سابق ایران در لیبی و کارشناس جهان عرب، فضای انتخاباتی مصر و چشم انداز پیش رو را مورد بررسی قرار داده است که در ادامه می خوانید:

آرایش نیروهای سیاسی در آستانۀ انتخابات ریاست جمهوری مصر را چگونه می بینید؟
روند انتخابات مصر را نمی توان جدا از پیامدهای کودتای سال گذشته نظامیان مصر تحلیل و ارزیابی کرد. از زمان وقوع کودتا در مصر، این فرضیه به طور جدی مطرح شد که فرد اصلی رهبری کننده کودتا قاعدتاً به عنوان رییس جمهور روی کار خواهد آمد و رهبری کشور را عملاً برعهده خواهد گرفت. این فرضیه در چند ماه گذشته با تأئیدها و تکذیبهائی از سوی وزیر دفاع و یا محافل وابسته به او و ارتش همراه شد و تظاهراتها و طرح عکس وی به شکل گسترده در سراسر کشور در تجمعات اینگونه القا کرد که به نحوی کمپین حمایت از وزیر دفاع از مدتها قبل از انتخابات آغاز شده است.
به موازات این وضعیت عملاً این سوال هم در میان نیروهای سیاسی و اجتماعی دیگر مطرح شد که وقتی فرمانده ارتش و وزیر دفاع قدرتمندی که در پس پرده، تحولات منجر به کودتای مصر را مدیریت کرده و هم اکنون به عنوان فرد شماره یک تصمیم گیر اصلی کشور است، در صحنۀ انتخاباتی حضور داشته باشد، آیا این انتخابات معنای واقعی خواهد داشت و انتخابات رقابتی خواهد بود و یا اینکه انتخاباتی خواهد بود که نتیجه اش از قبل مشخص است.

در چنین فضایی رقابتهای انتخاباتی اصولاً معنایی دارد؟ آیا کسی می تواند با کسی که با کودتا ادارۀ کشور را در دست گرفته، رقابت کند؟ آیا کسی از نیروهای سیاسی و اجتماعی قدرت رقابت با ارتش را دارد؟
به دو دلیل پاسخ این سئوال منفی است: اول اینکه، همانطور که گفتم، السیسی قدرتمندترین فرد کشور است که با کودتایی عملاً ادارۀ کشور را به عهده گرفته است. البته این کودتا در پوشش نوعی تظاهرات مردمی صورت گرفت؛ اما این مسئله نافی ماهیت کودتائی آن نیست.از این رو در طی چند ماه گذشته و به موازات طرح احتمال نامزدی وزیر دفاع برای ریاست جمهوری،برخی از جریانهای سیاسی، اجتماعی و شخصیت های سیاسی که در اولین انتخابات مصر بعد از انقلاب شرکت کردند، عملاً با تردیدهای جدی برای حضور در صحنۀ انتخاباتی مواجه بوده اند. چون معتقدند نتیجۀ این انتخابات حداقل د ر صورت نامزدی ‍ژنرال سیسی از قبل مشخص بوده و عملا نمایشی از دمکراسی و انتخابات خواهد بود.
دلیل دوم وضعیت اقتصادی و اجتماعی و روانشناسی جامعۀ مصر است. ارتش به لحاظ تاریخی هم در تاریخ قدیم و هم در دوران معاصر مصر تقریبا همواره جایگاه و نقش یک بازیگر درجه یک را داشته و در مقاطعی نیز در نقش نجات بخش ظاهر شده و چهره هایی از ارتشی ها، نقش ابرمرد و نجات دهندۀ کشور را از نظر اقشاری از توده های اجتماعی و حتی نخبگان مصر ایفا کرده اند.
در حال حاضر هم به نظر می رسد در شکاف عمیقی که در صحنۀ سیاسی و اجتماعی مصر ایجاد شده است، جزئی از توده ها و نخبگان مصر دوباره به ارتش و فرمانده ارشد آن به چشم نجات بخش نگاه می کنند. لذا این سوال که: اگر فرمانده ارتش به عنوان گردانندۀ واقعی کشور وارد میدان رقابت شود، آیا اصولاً امکان برگزاری انتخابات رقابتی هست ؟ از این زاویه هم مطرح است.
مصر به دلیل مجموعۀ نابسامانی های کشور که نتیجۀ تجربه دولتهای شکست خوردۀ سادات و مبارک و چند دهه دیکتاتوری حاکم بر مصر قبل از انقلاب است و همچنین عدم توانایی و قدرت نیروهایی که بعد از انقلاب در مدت کوتاهی مدیریت اجرائی کشور را در دست گرفتند برای تغییر این روند، در وضعیت نامساعد اجتماعی و اقتصادی قرار دارد. به گونه ای که بخشی از اقشار اجتماعی و نخبگان احساس می کنند که کار ریاست جمهوری و ادارۀ کشور کار یک نیروی سیاسی و اجتماعی عادی نیست بلکه یک ابرمرد و مرد قدرتمند باید ادارۀ کشور را به عهده گیرد.به دلیل همین بستر اجتماعی مستعد که با انفجارها و ناآرامی ها و درگیریهای ماههای گذشته تقویت شد، نگرانی نسبت به آیندۀ کشور افزایش یافته و بخشی از جامعه به دنبال فرد نجات بخش می گردند. از این نظر نیز رقابت با فرماندۀ ارتش کار سختی است.

حضور حمدین صباحی در انتخابات آیا معادله را تغییر نمی دهد؟ حضور سایر نامزدها را چگونه ارزیابی می کنید؟
علیرغم همۀ تحلیل ها و سوالاتی که در چند ماه گذشته در نیروهای اجتماعی پیرامون جدیت انتخابات و امکان رقابت وجود داشته، تا این لحظه علاوه بر طرح جدی احتمال کاندیداتوری وزیر دفاع،از میان نیروهای سیاسی و اجتماعی،احتمال یا قطعیت نامزدی حمدین صباحی رهبر جریان مردمی ناصری که ناصریست های مصر را نمایندگی می کند، و در اولین انتخابات رقابتی و دمکراتیک ریاست جمهوری مصر نیز حضور داشت و همچنین ژنرال سامی عنان، رییس سابق ستاد مشترک ارتش مصر که مرسی در ماههای نخست ریاست جمهوری خود وی و طنطاوی، وزیر دفاع وقت- دو مقام اصلی نظامی مصر- را از کار برکنار و به عنوان مشاوررییس جمهور منصوب کرد مطرح شده است.
حضور حمدین صباحی در صحنه به لحاظ تاکتیکی از این استعداد برخوردار است که کمپین انتخاباتی وزیر دفاع را کمی دچار خدشه کند. از این لحاظ که وزیر دفاع فعلی خودش را به شکل مستقیم و غیرمستقیم به عنوان جانشین جمال عبدالناصر، رهبر سابق مصر مطرح می کند. سیسی می خواهد از ارث تاریخی محبوبیت نسبی جمال عبدالناصر در اقشاری از جامعه و به ویژه در میان فرودستان اجتماعی که خاطرات خوبی از دوران ناصر دارند به سود خود بهره برده و آن را مصادره کند.از سویی دیگر سیسی می خواهد آراء بخشی از منتقدان و جریانهای سیاسی و اجتماعی منتقد دوران مبارک و سادات به ویژه در حوزۀ سیاست خارجی و نزدیکی با غرب را به سمت خود جلب کند. حضور احتمالی حمدین صباحی به عنوان یکی نیروی ناصری در صحنه انتخابات حداقل از بُعد تاکتیکی این زاویه از کمپین انتخاباتی وزیر دفاع را مقداری خدشه دار خواهد کرد.
نامزدی سامی عنان نیز صدای یگانگی ارتش نجات بخش را می تواند کمی خدشه دار کند.از همین رو محافل وابسته به دولت فعلی و وزیر دفاع، رقابت سامی عنان را تا حدودی مشکل آفرین پیش بینی می کنند، برای اینکه حضور یک چهرۀ نظامی دیگر می تواند صدای واحد و یگانه ارتش را مخدوش کند.البته بخش اصلی کانونهای قدرت در ارتش و همین طور محافل وابسته به رژیم سابق در صورت کاندیداتوری وزیر دفاع قاعدتاً از وی حمایت و رقیبی در برابرش مطرح نخواهند کرد. به عنوان نمونۀ ژنرال احمد شفیق بعنوان نمادی از ارتش و بازماندگان نظام سابق، صراحتاً اعلام کرده است در صورت نامزدی وزیر دفاع فعلی در انتخابات شرکت نخواهد کرد.بهر حال از حتی قبل از اعلام رسمی نامزدی سامی عنان، بوق های ر سانه ای وابسته به ارتش و نظام سابق حملۀ گسترده ای را علیه وی شروع و او را متهم کرده اند که به آمریکا و یا اخوان المسلمین وابسته است.

دلیل طرح این مسائل چیست؟
این رسانه ها و محافل قدرت در چارچوب جنگ روانی گسترده و روند شیطان سازی اخوان المسلمین در چند ماه گذشته، همچنان می خواهند بازی خود را پیش برده و مانع مخدوش شدن احتمالی آراء فرمانده ارتش در صورت نامزدی وی شوند.

وزن این دو نامزد چقدر است؟
به اعتقاد من سامی عنان و حتی حمدین صباحی وزن جدی برای رقابت با وزیر دفاع ندارند و از همین رو اگرچه به لحاظ تاکتیکی از جنبه هایی کمپین انتخاباتی وزیر دفاع را غبار آلود می کنند اما از آنچنان قدرت شخصیتی و امتداد اجتماعی برخوردار نیستند که بتوانند به شکل اساسی خطری جدی برای وزیر دفاع فعلی ایجاد کنند.

موضع بازیگران منطقه ای را چگونه پیش بینی می کنید؟
صحنۀ سیاست مصر جدای از صحنۀ منطقه ای و بین المللی نیست. کما اینکه روند تحولات مصر در 3 سال گذشته در بستری از ارتباطات و امتدادهای منطقه ای و بین المللی سمت و سو گرفته است. عربستان سعودی به عنوان بازیگر محوری حافظ وضع سابق جهان عرب بعد از سقوط مبارک این مسئولیت را به تنهایی، به دوش می کشد تا مناسبات چند دهه ای سابق حاکم بر جهان عرب و وضعیت نظام رسمی عربی را حتی الامکان حفظ کند.
وقتی تحولات جهان عرب رخ داد؛ دو پیامد اساسی و خلاف منافع عربستان سعودی از این زاویه در پی داشت: اول پیامد کوتاه مدت و فوری این تحول بود. در این چارچوب، رقیب اصلی تاریخی درون گفتمان اسلام سنی عربستان، یعنی اخوان المسلمین وارد صحنۀ سیاست عملی و ادارۀ کشور در مصر و در برخی دیگر از کشورهای عربی شد. این مسئله برای عربستان به دلیل امتداد تاریخی اخوان المسلمین در کل جهان عرب و حتی در منظومۀ کشورهای عربی خلیج فارس مشکل آفرین بوده و عربستان را با نگرانی های جدی راهبردی مواجه کرده بود.
اما تحول میان مدت و درازمدتی که باز برخلاف منافع سعودی است، تثبیت روند دمکراتیک در جهان عرب است زیرا تعارض بنیادین با وضعیت سابق نظام رسمی عربی و وضعیت حاکم بر جهان عرب و نظام عربستان سعودی دارد. فراموش نکنیم که عربستان سعودی هنوز هیچیک از ویژگیهای یک دولت مدرن را حتی به صورت ظاهری ندارد. کشور به نام یک خانواده نامیده شده است: عربستان سعودی. ثروت ملی کشور، ثروت خاندان پادشاهی است و خاندان پادشاهی آنگونه که بخواهد این ثروت را میان ملت توزیع می کند. در واقع کشور ثروت ملی ندارد، ثروت خاندان حاکم است. عربستان سعودی هنوز قانون اساسی ندارد. عربستان سعودی هنوز از مفهومی به نام انتخابات حتی به شکل نمایشی و دکوری آن برخوردار نیست. در عربستان، مسائل ساده ای مثل رانندگی زنان هنوز یک امر عجیب و غریب و توأم با برخوردهای قانونی و قضایی است و بسیاری از مسائل دیگر.
چنین کشوری هم به علت نیاز به کنترل وضعیت داخلی خود و هم به علت نیاز به حفظ جایگاه رهبری اش درجهان عرب و اسلام نمی توانست روند تحول در مصر را به این دو معنای تأثیر کوتاه مدت(روی کارآمدن اخوان المسلمین) و تأثیر میان مدت و بلندمدت (تثبیت روند دمکراتیک و تغییر روندهای حاکم بر جهان عرب) برتابد و این برای سعودی قابل تحمل نبود.
بنابراین پاتک و یا سیاست ضدانقلابی را در مجموعۀ جهان عرب و به ویژه در مصر در پیش گرفت و با تشدید تناقضات اجتماعی موجود در صحنۀ مصر و کمک به برخی جریانها و نهادهای قدرت و در نهایت با حمایت سریع از کودتای مصر روند تحول در مصر را با سکتۀ اساسی مواجه کرد.

آیا سعودی در این مسیر موفق شد؟
این به معنای تأخیر انداختن بحران و روندهای در حال شکل گیری در جهان عرب و امکان سرایت آن به عربستان و منظومه عربی خلیج فارس است و نه پایان مشکل. در واقع عربستان سعودی سیاست" از این ستون به آن ستون فرج" را در پیش گرفته است. چنین سیاستی نمی تواند امتداد داشته باشد. افق درازمدت و حتی میان مدتی را نمی توان برای این سیاست متصور بود. این سیاست می تواند بخشی از مشکلات عربستان را مدیریت کند اما آینده ای ندارد. چون در درون عربستان سعودی خواسته هایی برای تغییر وجود دارد و هم در کل جهان عرب خواسته هایی برای تغییر دیده می شود و در درون این جوامع نیروها و واقعیت های سیاسی و اجتماعی وجود دارند که اجازه نمی دهند عقربه های زمان به سابق بازگردد.

نگاه اسراییل به تحولات مصر چگونه است؟
رژیم صهیونیستی نیز نگرانیهای اساسی استراتژیک از تثبیت روند دمکراتیک و روی کارآمدن اخوانی ها در مصر و جهان عرب دارد.به همین علت نوعی همپوشانی منافع پیرامون مسائل مرتبط با ایران و محور مقاومت که میان عربستان و اسراییل در دهۀ گذشته شکل گرفته بود، در 3 سال گذشته در برخورد با تحولات جهان عرب به ویژه مصر نیز شکل گرفت و عملا در مرحله فعلی نوعی هدف گیری واحد بین عربستان و اسراییل برای توقف روند دمکراتیک و برخورد با نیروی برآمده از انتخابات دمکراتیک مشاهده می شود.

5252