جای خالی مناطق آزاد ایران در رتبه بندی خاورمیانه

مدیران دولت های دهه ی 1370 خورشیدی به درستی و با شناخت دقیق فرصت ها و قوت ها (پتانسیل)، مناطق آزاد را برای توسعه ی مناطق همجوار، کسب درآمد جایگزین نفت و تبدیل آن ها به سازمان های الگو و پیشرفته تعریف و تعیین کردند اما متاسفانه این مناطق در رسیدن به اهداف یاد شده، ناکام ماندند.

این در حالی است که کشورهای همسایه از جمله امارات عربی متحده توانستند با مدیریت درست و قانونگذاری شفاف و منطبق بر استانداردهای جهانی خود را از فروش نفت خام بی نیاز کنند و رتبه ی برتر در جذب سرمایه های خارجی حتی سرمایه ی سرمایه گذاران ایرانی را در خاورمیانه کسب نمایند.



** مناطق آزاد خاورمیانه در سال های 13- 2012

مجله FDi (سرمایه گذاری مستقیم خارجی) هر 2 سال یک بار طی فراخوانی اطلاعات به روز شده را از مناطق آزاد و ویژه ی اقتصادی در سراسر جهان دریافت می کند و گزارشی را در مورد رتبه بندی این مناطق و انتخاب برترین ها ارایه می دهد.

این مجله در تازه ترین شماره خود گزارشی از 25 منطقه آزاد برتر خاورمیانه طی سال های 13-2012 ارایه کرده که جای مناطق آزاد ایران در میان این فهرست خالی است.

بر اساس گزارش این مجله، منطقه آزاد فرودگاهی دوبی بار دیگر عنوان ˈمنطقه آزاد برتر در خاورمیانهˈ را در رتبه بندی دو سالانه مجله FDi از آن خود کرد و منطقه آزاد جبل علی و مرکز مالی بین المللی دوبی به ترتیب در جایگاه دوم و سوم قرار گرفتند.

** منطقه آزاد فرودگاهی دوبی

منطقه آزاد فرودگاهی دوبی در حالی توانسته عنوان منطقه آزاد برتر خاورمیانه در زمینه ی سرمایه گذاری مستقیم خارجی را کسب کند که پیشینه 16 ساله این منطقه، دلیل جذب شرکت های بین المللی عنوان شده است و این در حالی است که به عنوان نمونه منطقه آزاد چابهار چهار سال زودتر از آن منطقه، تاسیس و راه اندازی شده است.

آمارهای منتشر شده در سال 2012 حاکی از آن است که در منطقه آزاد فرودگاهی دوبی، یک هزار و 600 شرکت چند ملیتی فعال شده اند و 13 هزار نیرو نیز به کار گرفته اند. این منطقه گزارشی را مبنی بر رشد سالیانه 73 درصدی در حجم تجارت در سال 2012 ارایه داده است که درآمدهای حاصل از فروش آن حکایت از رشد 26 درصدی در همسنجی (مقایسه) با سال 2011 دارد.

اما در منطقه آزاد چابهار بعد از 20 سال که از زمان تاسیس آن می گذرد به تعداد کمتر از انگشتان دست شرکت خارجی فعال است و هیچ نشانی از فعالیت شرکت های خارجی در حوزه های بانکی، بیمه ای و حمل و نقل وجود ندارد. هر چند در پیشینیه (سوابق) مدیریتی مدیران، می توان به نام صدها شرکت خارجی اشاره کرد که مدیران آنها برای راه اندازی و شروع فعالیت به منطقه چابهار آمدند و حتی ثبت شرکت هم کردند، اما امروز نشانی از فعالیت آنها وجود ندارد.

** موقعیت راهبردی (استراتژیک)

موقعیت مکانی و جغرافیایی از جمله عوامل کلیدی برای موفقیت هر منطقه آزاد محسوب می شود. به رغم تنش ها در خاورمیانه، منطقه آزاد فرودگاهی دوبی همواره توانسته خود را از نظر جهانی به صورت یک ˈهابˈ مهم تجاری حفظ کند و به عنوان پل ارتباطی آسیا ، اروپا و آفریقا مطرح باشد.

با استناد به گزارش شورای بین المللی فرودگاه ها در سازمان تجارت جهانی، فرود گاه بین المللی دوبی با پروازهای خود توانسته بیش از 180 مقصد بین المللی را پوشش دهد و به عنوان ششمین فرودگاه پر تردد جهان از نظر حمل کالا فعال باشد.

این فرودگاه بیش از 2 میلیون و 200 هزار تن محموله در سال 2012 میلادی جابه جا کرد که این حجم جابجایی نشان از رشد سالیانه 1/3 درصدی در این فرودگاه دارد. موقعیت راهبردی منطقه آزاد فرودگاهی دوبی و نزدیک بودن آن با فرودگاه بین المللی باعث شده شرکت های چندملیتی که با تجارت های کم حجم، محصولات پرارزش نظیر ابزارهای ارتباطاتی، الکترونیک، داروسازی، پشتیبانی (لجستیک) و کالاهای لوکس سروکار دارند، منطقه ی یاد شده را به عنوان یک هاب جذاب بشناسند.

بد نیست همین جا به موقعیت مشابه و راهبردی (استراتژیک) چابهار اشاره کنیم که بر اساس مطالعات، یکی از مهم ترین مزیت های خدادادی آن توانایی تبدیل به هاب شدن بین المللی در حوزه حمل و نقل هوایی بود که متاسفانه مسوولان پیشین نتوانستند فرودگاهی مناسب حتی برای فعالیت های اقتصادی منطقه آزاد و گردشگران ایجاد کنند.

به دلیل نبود فرودگاه بین المللی در محدوده منطقه آزاد چابهار در عمل استفاده از مزیت های قانونی آن از جمله تردد بدون ویزا برای خارجی ها منتفی و پروازهای آن به مشهد، تهران، شیراز و بندر عباس و دو پرواز به عمان و امارات، محدود شده است.



** منطقه آزاد جبل علی

منطقه آزاد جبل علی که در سال 1985 تاسیس شد، با قرار گرفتن در جایگاه دوم در آن رتبه بندی توانسته بیش از 7 هزار شرکت را در خود جای دهد. این منطقه با کمک به بیش از 20 درصد تولید ناخالص داخلی دوبی، حفظ و ایجاد بیش از 135 هزار فرصت شغلی و جذب 20 درصد سرمایه گذاری مستقیم خارجی در امارات متحده عربی به عنوان بازیگر اصلی و کلیدی در اقتصاد محلی مطرح است.

از دیگر دلایل موفقیت این منطقه می توان به موقعیت هاب جهانی حمل و نقل اشاره کرد که بیش از 50 درصد از صادرات کلی دوبی را پوشش می دهد. از تمام محموله های خروجی از دوبی، 25 درصد تمام کانتینرها از بندر جبل علی عبور می کنند و 12 درصد تمام کالاهای قابل انتقال، با پرواز از فرودگاه بین المللی دوبی صورت می گیرد.

نکته ی مهم آن که یکی از مهم ترین سرمایه گذاران این منطقه را ایرانیان بومی مقیم دوبی تشکیل می دهند که در دهه هشتاد خورشیدی برای سرمایه گذاری در ایران به منطقه آزاد چابهار آمدند. آنان تاکید کرده بودند اگر ایران قانون مناطق آزاد را متناسب با قوانین بین المللی از جمله معافیت کامل مالیاتی و مالکیت 100 درصد را تضمین کند، پیش از آغاز سرمایه گذاری در جبل علی، سرمایه خود را به این منطقه خواهند آورد و با تبدیل چابهار به هاب ترانزیت دریایی، زمینی و هوایی، تجارت جهانی را به سمت ایران سوق خواهند داد. متاسفانه دیدگاه آنان مورد توجه دولتمردان وقت قرار نگرفت و امروز منطقه آزاد چابهار نه تنها رشد نکرده بلکه گرفتار عقب ماندگی و توسعه نیافتگی نیز شده است.

** مرکز مالی بین المللی دوبی

مدت ها است که نیاز به رها شدن از وابستگی به بخش نفتی برای ایجاد پایداری اقتصادی دراز مدت در کشورهای خاورمیانه احساس می شود. پس از پذیرش مناطق آزاد در این ناحیه، مناطقی با مقیاس بزرگ نظیر منطقه آزاد فرودگاهی دوبی و منطقه آزاد جبل علی با زیرساخت های پیشرفته به همراه طیف گسترده ای از تسهیلات در موقعیت راهبردی نزدیک به بنادر و فرودگاه ها ایجاد شدند.

اما مناطق آزاد کوچک تر طی تغییر و تحول صورت گرفته در عرصه ی فناوری اطلاعات و ارتباطات، امور مالی و سایر بخش های خدماتی به مراتب بسیار تخصصی تر شدند. اگرچه آنها هنوز محیط های تجاری سنتی را به مناطق آزاد پیشنهاد می دهند، اما مالیات کم، توانایی در جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی، داشتن ارتباطات قوی با دانشگاه های محلی و تربیت نیروی کار ماهر از مزیت های این گونه مناطق از جمله مرکز مالی دوبی است.

این مرکز که در رتبه بندی دو سالانه مجله FDi جایگاه سوم را از آن خود کرد با بسترسازی برای 20 بانک از 25 بانک برتر جهان، 11 مدیر از 20 مدیر مالی برتر جهان، 8 شرکت بیمه از 10 شرکت بیمه برتر جهان و 6 شرکت قانونی از 10 شرکت برتر جهان به تقویت خود ادامه می دهد و بیش از 170 لیسانس (مدرک) تجاری را به شرکت های جدید در سال 2012 اعطا کرد که نشان از افزایش 27 درصدی نسبت به سال گذشته دارد.

منطقه آزاد برج های دریاچه جمیرا منطقه جدیدی است که پس از مرکز مالی بین المللی دوبی در جایگاه چهارم این رتبه بندی قرار دارد. در این مرکز چند محصولی دوبی که بیش از 10 سال از تاسیس آن می گذرد، بیش از 63 هزار شرکت ثبت شده است.

تنها در سال 2012، این منطقه توانسته در هر ماه به طور میانگین 200 شرکت را جذب کند. اگرچه برج های دریاچه جمیرا یک منطقه آزاد چند کاربردی است، اما شهرت این منطقه به دلیل بازارهای محصولات آن می باشد. این منطقه به فراهم ساختن گردش مالی 70 میلیارد دلاری طلا، 39 میلیارد دلاری الماس براق و 48 میلیون دلاری چای از طریق دوبی در سال 2012 کمک کرده است.

در ادامه گزارش مجله بین المللی FDi، منطقه آزاد سلاله کشور عمان، دیگر همسایه ی ایران جایگاه پنجم را در رتبه بندی مناطق آزاد خاورمیانه در سال های13-2012 کسب کرده است و پارک بین المللی سرمایه گذاری بحرین اگرچه از نظر فنی منطقه آزاد محسوب نمی شود، اما جایگاه ششم را کسب کرده است و کشور بحرین از تمام منافع منطقه آزاد منتفع می شود.

به نظر می رسد دلیل ناکامی مناطق آزاد در ایران را باید فراتر از مشکلات مدیریتی، سوء استفاده ها و بخشی نگری ها جستجو کرد. مدیریت ارشد و کلان کشور به ویژه مشاور ارشد رییس جمهوری و دبیر شورای هماهنگی مناطق آزاد ایران در نخستین گام باید فرایندی برای آسیب شناسی وضع موجود در نظر بگیرد و زمینه ی تجدید نظر اساسی در خصوص چگونگی فعالیت مناطق آزاد ایران از منظرهای مختلف از جمله قانونی، اجرایی و مدیریتی، بستر ایجاد تحول و ارتقای وضع موجود را فراهم آورد.

به یقین تغییر مدیران عامل و اعضای هیات مدیره ی مناطق آزاد کشور به تنهایی نمی تواند وضع مطلوب و ارتقای فعالیت این مناطق را به ارمغان آورد. همچنان که مشاهده می کنیم بعد از حدود 100 روز از آغاز تغییرات در مناطق آزاد تحول مشهود و قابل لمسی ایجاد نشده است.

گرچه ممکن است گفته شود 100 روز زمان کمی است و باید زمان بیشتری را برای مشاهده بهبود فرایندها و فعالیت ها، انتظار داشته باشیم اما چنین پاسخی با توجه به شرایط موجود و تجربه کشورهای همجوار، قانع کننده به نظر نمی رسد. زیرا حضور گسترده سرمایه گذاران به مناطق آزاد و سخنانشان نشانه ی آن است که اگر موانع به درستی و به سرعت برداشته شوند آنان حاضرند در کوتاه ترین زمان ممکن فعالیت های رسمی و اجرایی خود را آغاز کنند.

از : علی اصغر افتاده، پژوهشگر ایرنا

پژوهش**س.ن**1744**1459