کارکردها و چالش های رشد ملی گرایی در ژاپن

رخدادهای روزهای پایانی هفته گذشته در ژاپن سبب شد تا بار دیگر توجه ناظران به مساله گسترش و رشد ملی گرایی در این کشور جلب شود.

روز پنجشنبه پنجم دی ماه «شینزو آبه» نخست وزیر ژاپن، از معبد «یاسوکونی» دیدار و به سربازان کشته شده این کشور در جریان جنگ جهانی دوم ادای احترام کرد.

هر چند آبه تصمیم خود برای دیدار از یاسوکونی را اقدامی ضد جنگ قلمداد کرده، اما حساسیت های زیادی که در نزد شهروندان و نخبگان سیاسی کشورهای همسایه در مورد این معبد وجود دارد، موجب شد تا مقامات کره ای و چینی واکنش شدیدی در قبال این رخداد نشان دهند.

از دید همسایگان ژاپن، یادبود از سربازانی که از شرم شکست در جنگ جهانی دوم خودکشی کرده و بویژه مقامات نظامی که از سوی چینی ها، کره ای ها و حتی برخی غربی ها جنایتکار جنگی قلمداد می شوند نه تنها اقدامی ضد جنگ نیست، بلکه نمودی از حمایت مقامات دولتی توکیو از جنگ طلبی و تجاوزگری است.

در این رابطه، همزمان با انتقاد شدید چینی ها از اقدام آبه، مقام های کره جنوبی نیز آن را مایه خشم و تاسف عمیق دانستند و تاکید کردند که در مناسبات سیاسی و روابط نظامی با ژاپن تجدید نظر خواهند کرد.

این تصمیم چالش زای آبه در حالی به اجرا در آمد که از سال 2006 میلادی (1385 ه.شمسی) تاکنون، روسای دولت توکیو به دلیل دوری گزیدن از پیامدهای نامطلوب رفتن به یاسوکونی، از این اقدام خودداری کرده اند.

افزون بر مقام های پکن و سئول، «بان کی مون» دبیر کل سازمان ملل و برخی کشورهای غربی از جمله آمریکا نیز از تصمیم اخیر آبه انتقاد کرده اند. سفارت آمریکا در ژاپن با انتشار بیانیه ای دیدار آبه از یاسوکونی را اقدامی دلسرد کننده و زمینه ساز افزایش تنش در منطقه خوانده است.

و اما رویداد دیگری که یک روز پس از کنش جنجالی نخست وزیر ژاپن در این کشور روی داد، تصمیم فرمانداری منطقه «اوکیناوا» برای تغییر مکان پایگاه آمریکایی مستقر در این منطقه بود.

در شرایطی که پس از 17 سال مخالفت ساکنان اوکیناوا با حضور نظامیان آمریکایی، انتظار می رفت پایگاه آمریکایی «فوتنما» از اوکیناوا برچیده شود، تصمیم اخیر فرمانداری اعتراض خیابانی صدها شهروند ژاپنی را سبب شد.

از دید برخی ناظران، افزون بر جرایم و مزاحمت های گوناگون سربازان آمریکایی در طول سال های گذشته، سنگینی تحمل نظامیان بیگانه در خاک ژاپن از جمله مهمترین دلایل کش و قوس های مذاکره مقام های توکیو و واشنگتن بر سر آینده پایگاه فوتنما و مخالفت های طولانی مدت شهروندان ژاپنی بوده است؛ موضوعی که به باور بسیاری، از جمله نمودهای ملی گرایی فزاینده ژاپنی به شمار می رود.



** نگاهی به مساله ملی گرایی در ژاپن و پیامدهای آن

.................

ملی گرایی و احساسات میهن دوستانه از جمله گرایش ها و انگاره هایی است که از دیرباز با شدت و ضعف گوناگون در کشورها وجود داشته و در برخی برهه های زمانی زمینه ساز تحولات مهمی بوده است.

برخی صاحب نظران با اشاره به زمینه های وقوع جنگ جهانی اول، رشد فزاینده احساسات ملی گرایانه در دولت- ملت های اروپایی را از مهمترین دلایل بروز این رخداد مهم بین المللی ابتدای سده گذشته بر می شمرند.

و اما بسیاری از تحلیل گران، ریشه ملی گرایی معاصر ژاپنی را در تحولات نیمه دوم سده نوزدهم این کشور موسوم به «انقلاب میجی» جستجو کرده اند؛ دورانی که به واسطه خروج ژاپنی ها از پیله تنگ تنیده شده پیرامون قلمرو جزیره ای و جغرافیایی این کشور، دگرگونی های ساختاری در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی- صنعتی و نظامی را به بار آورد.

البته انقلاب یا اصلاحات میجی به دلیل شرایط ویژه منطقه ای و بین المللی و مسابقه های نظامی- تسلیحاتی اواخر سده 19 و اوایل سده بیستم میلادی به رشد نظامی گری در ژاپن منتهی شد.

نخستین پیامدهای رشد نظامی گیری در ژاپن، بروز جنگ با چین در سال 1895 (1274 ه.شمسی) و با روسیه در سال 1904 میلادی ( 1282 ه.شمسی) بود؛ جنگ هایی که ریشه بسیاری از اختلافهای سرزمینی توکیو با پکن و مسکو در زمان حاضر به شمار می رود.

بالا گرفتن اختلاف های توکیو با قدرت های منطقه ای چون آمریکا، اتحاد جماهیر شوروی و چین سبب شد تا ژاپنی ها به جنگ جهانی دوم به چشم فرصتی برای دستیابی به منافع و اهداف بین المللی خود بنگرند. نتیجه چنین نگرشی ورود ژاپن به این جنگ بزرگ و پس از آن تحمل بمباران هسته ای و در نهایت تسلیم در برابر جبهه متفقین بود.

از دید برخی تحلیلگران، ملی گرایی ژاپنی حتی پس از شکست در جنگ جهانی در قالب ها و چهره هایی غیر از نظامی گری بروز و نمود یافت، تا جایی که گفته می شود رشد حیرت انگیز اقتصادی و صنعتی و دستیابی به موقعیت دومین قدرت اقتصادی جهان، چند دهه پس از بمباران هسته ای، بازتابی از تمایلات ملی گرایانه و برتری جویانه ژاپنی ها نسبت به رقبای جهانی بوده است.

در مجموع نیز می توان گفت که مولفه ها و نشانگان ملی گرایی در بین ژاپنی ها در مقایسه با برخی ملت های دیگر نمود بیشتری دارد. بسیاری از نخبگان سیاسی و شهروندان ژاپنی بر این باورند که بایستی اتباع این کشور با تمام وجود ژاپنی بوده و ژاپنی بمانند، از اینرو در قوانین این کشور موضوعی چون تابعیت دوگانه در شرایط عادی غیر قابل قبول به شمار می رود.

افزون بر آنچه گفته شد، ملی گرایی در ژاپن از دید بسیاری از ناظران و تحلیلگران روندی رو به رشد را می پیماید، تا جایی که گفته می شود پیروزی حزب محافظه کار «لیبرال دموکرات» به رهبری آبه در پاییز سال گذشته تا حد زیادی ناشی از شعارهای ملی گرایانه این تشکل سیاسی بوده است.

آبه و همراهان او پس از کسب قدرت، پیرو شعارها و وعده های پیشین، دستورکارهایی برای مقابله موثرتر با ادعاهای سرزمینی چین و حتی کره جنوبی را در پیش گرفتند که نتیجه آن تشدید اختلافها بین ژاپن و همسایگان این کشور در منطقه بود.

تدوین راهبرد جدید 10 ساله نظامی و اعلان افزایش بودجه دفاعی ژاپن (بر خلاف روند یک دهه گذشته) در اواخر آذرماه نیز نشان داد که رهبران توکیو به دنبال گام های عملی برای پاسخ به تهدیدهای رقیب بزرگ منطقه ای خود یعنی چین هستند.

در کنار این اقدام ها، تاکید بر گسترش آموزه ها و انگاره های ملی گرایانه در نظام آموزشی ژاپن برای تربیت نسلی با روحیات میهن دوستانه از دستورکارهای نرم افزاری دولت توکیو بوده است.

در اوایل مردادماه سال جاری «موسسه مطالعات و تحلیل های دفاعی» (Institute for Defence Studies and Analyses) در مقاله ای با عنوان رشد ملی گرایی در ژاپن و چین، گسترش تمایلات میهن دوستانه را از جمله ابزارهای دولت های توکیو و پکن در هماوردی منطقه ای بویژه در جریان اختلاف های سرزمینی 2کشور برشمرده است. همچنین در این مقاله تاکید شده که کوبیدن رهبران سیاسی بر طبل ملی گرایی می تواند با هدف معطوف داشتن توجه شهروندان از نابسامانی ها داخلی به سمت موضوعات چالش برانگیز سیاست خارجی صورت گیرد.

البته در کنار مزایایی چون ایجاد وفاق و انسجام ملی برای دستیابی به اهداف و منافع مشخص، رشد فزاینده ملی گرایی می تواند دردسرهایی را نیز برای نخبگان سیاسی کشورها به دنبال داشته باشد.

شماری از صاحبنظران بر این باورند که لزوم پاسخگویی مقام های سیاسی ژاپن به مطالبات رشد یابنده شهروندان این کشور در زمینه خروج نظامیان بیگانه و برچیده شدن پایگاه های نظامی آمریکایی در زمره این چالش ها قرار می گیرد؛ خواسته هایی که در سال های اخیر بروز بیشتری یافته و مخالفت های زیادی در بین مردم ژاپن برانگیخته است.

افزون بر این، با توجه به لزوم حل و فصل اختلاف ها و مدیریت بحران در روابط چین و ژاپن، رشد ملی گرایی افراطی و تقویت گروه های دست راستی می تواند در آینده موانعی را در مسیر بهبود مناسبات و تنش زدایی پدیدار سازد.

در مقاله موسسه مطالعات و تحلیل های دفاعی به این نکته اشاره شده که رشد اقتصادی چین و سبقت گرفتن چینی ها در تولید ناخالص داخلی از ژاپن در سال های گذشته سبب تامین رضایت ملی گرایان افراطی ژاپنی و امیدواری آنان به اقدامات دولت توکیو برای گسترش رقابت و هماوردی با پکن شده است.

با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می رسد مساله کنترل احساسات و گرایش های ملی گرایانه در آینده، الزامات خود را بیش از پیش بر مقامات توکیو نمودار ساخته و روند رو به رشد ملی گرایی افزون بر شماری مزایا و فرصت ها، زمینه ساز بروز برخی پیامدهای غیر مطلوب سیاسی و اجتماعی برای رهبران ژاپن خواهد بود.

از محمد کاظمی

تحقیق**9279**1358