.jpg)
معمارى ساسانى در واقع ادامهٔ معمارى اشکانى است و معمارى پارتى در شکل‌گيرى ويژگى‌هاى معمارى ساسانى يکى از عوامل مؤثر به‌حساب مى‌آيد.
مصالح قصرهاى ساسانى سنگ‌هاى عظيم، قلوه‌سنگ‌ها، خشت و گل پخته و آجر بود. روى سنگ‌ها نيز به شيوهٔ اشکانيان و هخامنشيان حجارى مى‌کرده‌اند. نماى ديوارها با ابزارکشى و گچ‌برى تزيين مى‌يافت.
در معمارى ساسانى ايوان يا اتاق گنبددار که سه طرف آن ديوار و طرف چهارم باز است، مديون معمارى پارتى است. طاق و گنبد بخصوص در بناى آتشکده‌ها بکار مى‌رفت. معمارى دينى ساسانيان در ساخت همين آتشکده‌ها محدود ماند. مهم‌ترين آتشکدهٔ عهد ساسانى آتشکده بيشاپور است. ديگر، آتشکده‌اى در فيروزآباد قرار دارد. طرح عمدهٔ آتشکده‌ها، تالارى بوده که به‌وسيلهٔ چهار ستون با جرز پر مى‌شده و روى سقف آن گنبدى قرار داشته. زير گنبد در درون تالار، آتش مقدس در ظرفى هميشه روشن بوده است.
از ويژگى‌هاى معمارى ساساني، تأکيد و گنبدهاى تونلي، گنبدى مبتنى بر نيم‌گنبدها و اتاق مربع شکلى که گنبدى بدان حائل بود و در سکنج‌ها تعبيه مى‌شد. ايوان در معمارى ساسانى در حکم يک سرسراى ورودى بزرگ به اتاق مربعى گنبددار بود.
از مهم‌ترين ويژگى‌هاى معمارى ساسانى مفهوم فضاست. بعبارت ديگر فضا در معمارى ساسانى مجزا بکار رفته يعنى ديوارها آن‌را توجيه و تفسير مى‌کرد. معمارى ساسانى نقطهٔ مقابل معمارى رومى بود که در آن دسترسى به يک فضاى فريبنده و پويا از موارد اصلى به شمار مى‌آمد.
ايران را بايد زادگاه اسلوب سوارکردن گنبدى گِرد برپايه يا زمينه‌اى چهارگوش دانست. همچنين اسلوب طاق‌زنى متقاطع بر قوس‌هايى ستبر که در ايوان کرخه (نزديک شوش) بکار رفته و بسيار مستحکم است؛ چندين قرن پيش از آنکه در معمارى رومى‌وار و گوتيک بکار رود، در ايران به ثمر رسيد.
در معمارى ساسانى اصل تقارن در بخش‌هاى مختلف ساختمان معمول بوده است. دربارهٔ شهرسازى دورهٔ ساسانى اطلاع کمى در دست است. فيروزآباد در دورهٔ اردشير اول تأسيس شد و پلان مدوّر داشت و اين نوع پلان شهرى متأثر از يک سنت باستانى آشورى بود.
اما هنگامى‌که شاپور اول بيشاپور را مى‌ساخت، از پلان هيپوداموسى استفاده کرد و طرح شبکه‌اى بدان داد و به محلات مختلف تقسيم کرد. در ساير شهرهاى ساسانى اطلاع چندانى در دست نيست؛ از جمله آنها جند بيشاپور، در بين دزفول و شوشتر در خوزستان بود و نيز ايوان کرخه را مى‌توان نام برد.
از بناهاى معروف دورهٔ ساسانيان قلعه‌دختر است. اين بنا با سيستم برج و بارو ساخته شده و به سمت کوهستان متمايل است و از سه بخش تشکيل شده که در سطوح مختلف قرار گرفته‌اند و با محورى واحد از ديواره محاصره شده است. بلندترين بخش ديوار برح عظيم نيم‌دايره‌اى است به منظور ديدباني؛ در پايين‌ترين سطح هم حياط واقع شده است.
تنها اثرى که از گچ‌برى ساسانى باقى مانده، در تزيين اطراف يکى از تاقچه‌هاست که ايوان را زينت داده است. اين ساختمان همهٔ ويژگى‌هاى يک قلعه نظامى را در خود جمع دارد. شبيه قلعه‌اى است که شاپور اول در مدخل در، بيشاپور برپپا کرده است. احتمال قريب به يقين اين است که تنظيم بنايى بر روى سه سطح متفاوت حاوى بعضى مفاهيم رمزى و جادويى و يا مذهبى باشد.
بناى ديگر اين دوران قصرى است در فيروزآباد که در زمان اردشير اول ساخته شده که بر روى پلانى سه‌گوش برپا شده است.
.jpg)
ايوان کرخه اثر ديگرى است که در منطقهٔ شوشتر روى رود کرخه است. اين بنا يک شهر قلعه‌اى باستانى ساسانى است که شاپور دوم آن‌را براى حفظ آثار قصر سلطنتى به گوشه‌اى مستحکم و برج و بارودار ايجاد کرده است؛ اين بنا داراى دو راهرو، يک تالار بزرگ و يک کوشک سه ايوانى و ديوارهايى با نگاره‌هايى بر آن است.
در ناحيهٔ قصر شيرين کردستان در ميان خرابه‌هايى که بقاياى بناهايى وجود دارد که در ميان اين خرابه‌ها از همه مهم‌تر عمارت خسرو است، که نقشهٔ منسجمى دارد و اصل تقارن در آن وجود دارد. در حدود سه ميلى جنوب عمارت خسرو کاخى معروف به هوش گورى قرار دارد که ظاهراً داراى همان پلان و نقشه‌اى است که عمارت خسرو دارد.
گروه سوم ساختمان‌هاى آن منطقه به چهارقاپو معروف است که اطلاعات زيادى از آن در دست نيست. اين ساختمان بناى چهارگوش بزرگى است که در هر دو سو درى دارد و با طاقى پهن مسقف شده است.
طاق کسرى در تيسفون يکى از معروف‌ترين آثار تاريخى ساسانى به‌شمار مى‌آيد، که امروزه از آن تنها يک ايوان بزرگ و بخش جنوبى نماى پيشين است.
اقامتگاه‌هاى خصوصى نيز از جمله کاخ‌هاى شماره يک و دو شهر کيش از جمله بناهاى اين دوره است. دو آتشگاه نيز در فارس و لارستان کشف شده که داراى معبد و چهارتاق بوده‌اند. آتشگاه‌ها به‌طور کلى يک ساختمان چهارگوش بوده‌اند که مسقف به گنبد در زاويه سکنج‌ها هستند و نيز يک در ورودى دارند. اين نقشه ساده و سنجيده احتمالاض در ساير عبادتگاه‌ها نيز استفاده مى‌شده است. در آتشکوه در جنوب قم نيز بقاياى يک چهارتاقى ديده مى‌شود و نيز در نزديکى فيروزآباد فارس و در مناطق ديگر بناهاى چهارتاقى به‌چشم مى‌خورد. و نيز بايد از عبادتگاه‌هايى نام برد که به‌گونهٔ مشعلى بر بالاى مکان‌هاى مرتفع قرار دارند مانند تخت‌کيکاوس و تخت‌رستم.
.jpg)
در دوران ساسانى کليساهايى نيز ساخته شده‌اند که از نظر ريخت‌شناسى غير متعارفند. ديوارساختمان‌هاى ساسانى تزيينات زيبا و بى‌نظيرى دارد و الگوهاى ساسانى از طراح‌هاى هندسى و گياهى و نيز طراحى‌هاى پيکره‌اى نظير انواع حيوانات تشکيل مى‌شد. در نقوش گچ‌برى‌ها از قالب‌هاى هلنى اقتباس شده بود. ساسانيان از تزيين سنگ نيز در محدودهٔ کم استفاده مى‌کردند و نمونه‌هاى آن‌را مى‌توان در کاخ سنگى بيشاپور برگرفته از سنت پارتى در آتشکده بيشاپور در محل پيش‌آمدگى‌ها و نيز در بيستون و طاق‌بستان مشاهده مى‌شود.