تحلیلی از وضعیت ناشران قزاقستانی؛ کشوری که در آن مطالعه دمده شده

انتشارت فولیانت

درآمد ناشران قزاقستان

در سال ۲۰۱۷ طبق آخرین آمار منتشر شده توسط کمیته آمار این کشور میزان خدمات ارائه شده توسط ناشران قزاقستانی بالغ بر ۵۵ میلیارد تنگه بوده است. در سال ۲۰۱۶ این آمار رقم ۴۸ میلیارد تنگه را نشان می‌دهد. بیشتر کتاب‌ها در شهر آلماتی منتشر می‌شود زیرا کتابفروشی‌های بزرگ و ناشران سطح دولتی نظیر «آتامورا»، «دور»، «آلماتی کتاب» و … در این شهر مستقر هستند. در سال ۲۰۱۷ میزان خدمات ارائه شده توسط ناشران آلماتی ۲۸،۵ میلیارد تنگه بوده که برابر است با ۵۲ درصد میزان کل تولید حوزه نشر. ناشران شهر نورسلطان در رتبه دوم هستند با ۱۹ درصد از میزان کل خدمات ارائه شده در بخش نشر به عبارتی خدمات ناشران شهر نورسلطان ۱۰،۶ میلیارد تنگه بوده است.

در سایر استان‌های کشور از ۶۹۱ میلیون تنگه (استان پاولودار) تا ۱،۶ میلیارد تنگه (استان آقمولا) مصرف صنایع چاپ و نشر شده است. عمده محصولات صنایع نشر در قزاقستان کتاب‌های درسی مدارس و دانشگاه‌ها هستند. ادبیات و آثار نویسندگان قزاقی سهم حداقلی در صنایع نشر این کشور دارند. طبق گزارش خانه ملی کتاب قزاقستان (اتاق کتاب قزاقستان) در سال ۲۰۱۷ درمجموع حدود ۳۵۰۰ عنوان کتاب در این کشور منتشر شده است. جالب اینکه با وجود همه مشکلات صنایع نشر در این کشور، حوزه نشر یکی از حوزه‌های پردرآمد محسوب می‌شود. درآمد سالیانه صنایع نشر شهر آلماتی ۶۰-۵۰ میلیون دلار برآورد شده است که سهم آن در درآمد کل کشور قابل توجه است بر اساس آنچه کمیته آمار این کشور اعلام کرده در سال ۲۰۱۶ مردم قزاقستان معادل ۷/۱۲ میلیارد تنگه کتاب خریده‌اند. (آمار جدیدتر در سایت این کمیته واسپاری نشده است).

جدول میزان فروش کتاب در قزاقستان به تفکیک سال (میلیون تنگه)

بسیاری از ناشران قزاقستان تلاش دارند از دولت سفارش کتاب گرفته نسبت به چاپ آن اقدام کنند دولت برنامه‌ای تحت عنوان برنامه «قزاقستان کتابخوان» تنظیم کرده است: سهم محصولات ناشران روسیه در بازار کتاب قزاقستان ۹۰-۶۵ درصد و سهم ناشران قزاقی در این بازار ۳۵-۱۰ درصد است. در حوزه ادبیات (داستان، رمان و شعر) ۹۰ درصد منشورات متعلق به روسیه است. مجموعاْ حدود ۴۰ ناشر روسیه‌ای در بازار کتاب قزاقستان حضور دارند. آنان عمدتاً پخش کننده کتاب هستند. از چند میلیون جلد کتاب در حوزه ادبیات، حدود ۶۰ درصد مختص به داستان‌های پلیسی، رمان‌های عاشقانه ویژه بانوان و حدود ۱۷ درصد کتاب‌ها داستان‌های تخیلی و سایر موضوعات است. در واقع آثار با موضوع انسانی که ادبیات بومی قزاقی و ادبیات کلاسیک هسته آن است که در وضعیت بحرانی قرار دارد.

به گزارش کتابفروشی بزرگ قزاقستان «ملومان ماروین» (Меломан MARWIN) که در سراسر کشور حضور دارد کتاب‌های مورد علاقه مردم قزاقستان به ترتیب اولویت موضوعی بشرح ذیل آمده است:

- روانشناسی عمومی

- کتاب‌های راهنما (کسب و کار و مهارت افزایی)

- نثر معاصر

- ادبیات داستانی ویژه نوجوانان

- داستان‌های تخیلی

این آمار نشان می‌دهد که مردم قزاقستان ترجیح می‌دهند کتاب‌های مربوط به کسب مهارت و دانش یا داستان‌های به اصطلاح ساده و راحت بخرند که نیازی به تفکر و تأمل جدی نداشته باشد. اکنون در فضای مجازی روس زبان پرتال‌های اینترنتی دایر شده‌اند که مخاطب اصلی آنان نسلی است که در عصر تکنولوژی‌های دیجیتال به دنیا آمده‌اند. هر نویسنده می‌تواند کتابش را با استفاده از نرم افزار و الگوهای اینترنتی صفحه آرایی کند و پس از اخذ شابک (ISBN) اثرش را به صورت الکترونیکی در اینترنت به فروش بگذارد. معمولاً در این سایت‌ها گزینه‌ای تحت عنوان «چاپ در صورت نیاز» وجود دارد که اگر خریدار درخواست چاپ نماید ناشرین آن را چاپ می‌کنند. در قزاقستان خدمات اینچنینی ارائه نمی‌شود. اما بزرگترین پرتال خدمات چاپ و نشر Ridero که متعلق به روسیه است می‌گوید که تعداد ۴۳۰۰ نفر از نویسندگان قزاقستان در پرتال کتابفروشی ثبت شده‌اند.

الکسی کولاکوف مؤسس و مدیر فروش ناشر مجازی روسیه‌ای Ridero می‌گوید: انتشارات مجازی ما در صورت پخش و توزیع کتاب ۲۰ درصد از سود آن را از نویسنده می‌گیرد. نویسنده حق الزحمه تألیف خود را از فروش یک جلد کتاب (و یا کپی الکترونیکی آن) را در هنگام ارسال اثر خود به مغازه و یا از طریق کتابفروشی مجازی ما راسا تعیین می‌کند. با توجه به این مبلغ، قیمت این کتاب برای فروش در کتابفروشی‌ها تعیین می‌شود. پرتال ما کارمزد را از نویسنده نمی‌گیرد بلکه آن را از مجریان می‌گیرد زیرا تیراژ مورد نظر آنان را منتشر نموده و صرفه جویی در وقت مشتری می‌کند زیرا به چاپخانه نسخه آماده چاپ تحویل می‌دهد که نیازی به آماده سازی کتاب برای چاپ ندارد. در چند سال اخیر بیشترین تیراژ را در کشور قزاقستان از میان نویسندگان بومی کتاب «بیان» داشته است. این کتاب بیوگرافی خانم بیان الاقوزوا تهیه کننده، هنرپیشه و خواننده قزاقی است که با شمارگان ۲۰ هزار نسخه (۳۷۵۰ تنگه قیمت هر جلد) منتشر شده است. این در حالی است کتاب‌های نویسندگان قزاقی معمولاً با تیراژ ۲-۱ هزار نسخه چاپ می‌شود.

شبکه کتابفروشی ملومان ماروین (روسیه) انتشارات فرعی خود را تحت عنوانMELOMAN Publishing با هدف معرفی آثار نویسندگان قزاقی در کشور قزاقستان تأسیس کرده است. در سال ۲۰۱۶ کتاب‌های دوسیم ساتپایف (کارشناس مسائل سیاسی و ناشر قزاقی)، عادله نوروزآوا، وادیم بوریکو، حکیم بولیک بیک اف منتشر شده است. در مجموعه ۵۷ عنوان کتاب از نویسندگان قزاقی توسط این ناشر چاپ شده است.

به گفته مدیر فروش انتشارات «ملومان» ما نزدیک تر از همه به مخاطب هستیم. ما نیازمندی‌های اصلی آنان را می‌سنجیم. مدت طولاتی کارشناسان این شرکت با ناشران قزاقی گفت‌وگو کرده‌اند. آنان به مشکلات زیاد حوزه نشر قزاقستان اشاره می‌کردند. برای همین تصمیم گرفتیم راساً وارد بازار کتاب قزاقستان شویم. قیمت متوسط کتاب‌های مورد فروش در قزاقستان ۲۵۰۰-۱۵۰۰ تنگه است که تقریباً قیمت تمام شده کتاب می‌شود. درآمد حاصل از فروش برای انتشار کتاب‌های نویسندگان جدید و پرداخت حق التالیف آنان صرف می‌شود. به گفته این ناشر قزاقستانی در واقع سود و درآمد اصلی ما، خریدار خوشحال و نویسنده راضی است. برای موفقیت و توجیه پذیر بودن صنعت نشر قزاقستان (منظور آثار غیر مدرسه‌ای و دانشگاهی) باید به طرق مختلف نویسندگان را برای خلق آثار جدید تشویق کرد. زیرا همه می‌دانند وضعیت کتاب در قزاقستان راکد و رو به زوال است.دوسیم ساتپایف کارشناس سیاسی نیز انتشاراتی تأسیس کرده است وی آثاری از نویسندگان قزاقی و خارجی (آثار یرمک تورسون اف، وادیم بوریکو، ناسوئو اکا و …) را منتشر کرده است. وی نیز اظهار می‌کند که فعالیت چاپ و نشر وی سودی به همراه ندارد.

دوسیم ساتپایف کارشناس مسائل سیاسی، شخصیت اجتماع

وی گفت: کتاب‌های مختلفی منتشر کرده‌ام. هم کتاب‌های خودم هم آثار علمی دیگر. بازار کتاب قزاقستان مخاطب خاص خود را دارد اما بازار بسیار کوچک است. اگر ناشر بخواهد درآمد جدی داشته باشد باید در شهرهایی مانند مسکو، پکن یا لندن فعالیت کند و از هر عنوان ۵۰-۲۰ هزار نسخه چاپ کند اما در قزاقستان بیشتر برای رضایت مخاطب کار می‌کنند. در کشور ما اینگونه نیست که ناشرانی کتاب سفارش بدهند و همه مراحل آماده سازی برای چاپ و انتشار و تبلیغ آن را هم انجام دهند. بر اساس برآوردهای ناشران قزاقی، هزینه چاپ یک کتاب در قزاقستان (جلد مقوایی، صفحات غیر مصور در حد ۲۵۰ صفحه با تیراژ ۱۰۰۰ نسخه) حدود ۵/۱ میلیون تنگه است.

در خصوص ادبیات قزاقی باید گفت که اگر به فهرست شخصیت‌های دولتی دریافت کننده کمک هزینه در حوزه فرهنگ از ریاست جمهوری قزاقستان نگاه کنیم می‌بینیم که سن متوسط ادیبان در قزاقستان ۷۰ سال است.

فهرست مهمترین ناشران قزاقستان

کتابفروشی مجازی سودا

http://www.sauda-online.kz

انتشارات آرونا

www.aruna.kz

انتشارات آتامورا

http://www.atamura.kz/content.php?tid=1

آلماتی کتاب یکی از بزرگترین ناشران و فروشندگان کتاب

http://www.almatykitap.kz

انتشارات کتاب‌های حقوقی «جتی جارقی»

http://zhetizhargy.kz

انتشارات مکتب

http://www.mektep.kz

انتشارات اول که

http://too-izdatelstvo-olke.satu.kz

انتشارات فولیانت

http://www.foliant.kz/ru

انتشارات کلشک ۲۰۳۰

http://www.keleshek-2030.kz/index.php/ru/

انتشارات کوک جیئک

http://www.kokzhiek.kz/

کتابفروشی مجازی «شهر کتاب»

http://www.bookcity.kz/

کتابفروشی «فلیپ»

http://www.flip.kz/

انتشارات دایره المعارف و کتاب‌های مرجع قزاقستان

http://kazenc.kz

کتابفروشی مجازی «بوکلانس»

http://www.booklance.kz

انتشارت کتاب‌های اقتصادی و حسابداری

http://www.grossbuh.kz/site/_ru/index.php

خانه نشر Whoiswho

http://idwhoiswho.kz

مسابقه و جایزه ادبی آلتین قلم (قلم زرین):

در سال ۲۰۰۹ چند نفر از بخش خصوصی (قوت دومبای، دسیم ساتپایف، کنجه جومان اولو، رسول جمعه علی و آیدوس سیریم) که از حوزه‌های کاملاً متفاوت اجتماعی هستند به دنبال هدف توسعه معنوی و فرهنگی کشور تصمیم گرفتند اولین مسابقه ادبی «آلتین قلم» را در کشور قزاقستان برگزار کنند. از ویژگی‌های این مسابقه ادبی این است که مبتکران و اعضای هیأت داوری آن نویسنده یا شاعر نیستند وبیشتر خواننده علاقه‌مند هستند. می‌توان گفت که جایزه آلتین قلم اولین مسابقه ادبی در قزاقستان است که نه از طرف نویسندگان بلکه از طرف خوانندگان اعطا می‌شود. این مسابقه برای اولین بار در سال ۲۰۱۰ در رشته‌های بهترین اثر منثور سال، بهترین اثر منظوم سال، بهترین اثر علمی سال، بهترین اثر کاری سال (در حوزه کسب و کار)، بهترین کتاب کودک سال، بهترین وبلاگ (کتاب الکترونیکی) و بهترین ترجمه ادبی سال برگزار شد. طی سه ماه ،۹۲ اثر از ۷۵ نویسنده و شاعر و مترجم از سراسر قزاقستان به دبیرخانه این مسابقه ادبی رسید. از رویدادهای مهم مسابقه آلتین قلم در سال ۲۰۱۰ اعطای جایزه ویژه برای دستاوردهای شایسته در ادبیات قزاقی بوده است که به حاجی موقان شابدان اولی نویسنده قزاق تبار چینی اعطا شد. وی ۴۰ سال در زندان چین به سر برده است و رمان شش جلدی «جرم» را به زبان قزاقی نوشته بود. برای وی این جایزه اولین جایزه ادبی بود که از قزاقستان دریافت می‌کرد. دوره دوم این مسابقه در سال ۲۰۱۱ برگزار شد که ۲۴۰ اثر از ۱۱۵ مؤلف آثار خود را برای این مسابقه ارسال کردند. از ویژگی‌های این دوره مسابقه مشارکت نویسندگانی از سایر کشورهای مستقل همسو بوده است. ویکا چمبارسیوا از ملدوی و رمان روبانوف از روسیه جوایز بهترین اثر ادبیات خارجی را دریافت کردند همچنین در سال ۲۰۱۸ دوره هفتم این مسابقه در قزاقستان برگزار شد.

برندگان جایزه ادبی آلتین قلم در سال ۲۰۱۸ (جایزه اول یک میلیون تنگه قزاقی بود)

انتخاب برندگان بi صورت آنلاین در سایت این مسابقه ادبی انجام می‌گیرد که معمولاً هر سال تا اول اکتبر خوانندگان ضمن مراجعه به سایت مسابقه آلتین قلم به اثر یا نویسنده مورد علاقه خود رأی می‌دهند.

در عین حال نویسندگان معاصر قزاقی هستند که در مسابقات ادبی خارجی و بین المللی شرکت می‌کنند. زایر آسیم، ایرینا گومیرکینا، الکساندر سرین، ولادیمیر شاپکو در جایزه بین المللی ادبی روسیه در سال ۲۰۱۶ برنده شدند. نیز در سال ۲۰۱۸ الدار ستاراف نویسنده نه چندان شناخته شده قزاقی در مسابقه روسیه‌ای «پرفروش ترین کتاب ملی» با رمان «ترانزیت سایگون – آلماتی» جایزه گرفت. کتاب شعر آیگریم تاجی شاعره قزاقی در مسابقه بنیاد ملی هنر آمریکا برنده شده که در تاریخ قزاقستان بی سابقه بوده است.

دیدگاه‌های کارشناسان

به نظر برگزارکنندگان جایزه ادبی دولتی آلتین قلم، صنایع نشر قزاقستان در بحران جدی قرار گرفته است. به اعتقاد آنان سفارش‌های دولت برای چاپ کتاب باعث نابودی فعالیت ناشران بومی می‌شود و ناشران به این وضعیت اسفناک قانع شده و چاره‌ای ندارند.

قوت دومبای یکی از برگزار کنندگان مسابقه ادبی آلتین قلم (قلم زرین) گفت: ناشران روسی اقدام به انتشار کتاب‌هایی به زبان قزاقی کرده‌اند و تجار بومی نمی‌خواهند بازاریابی کنند و به دنبال کسب رضایت مشتری قزاق بروند. روسیه بازار ما را می‌گیرد. این در حالی است که ناشران قزاقی بیکار نشسته‌اند زیرا عادت کرده‌اند صرفاً منتظر سفارش‌های دولتی برای چاپ کتاب باشند. ناشران نمی‌خواهند ریسک کنند.

آیدوس سیریم کارشناس سیاسی قزاقی نیز علت اصلی رکود در بازار کتاب قزاقستان را سفارش‌های دولتی می‌داند. او در این باره می‌گوید: هر ساله بیش از ۳۰۰۰ عنوان کتاب در قزاقستان منتشر می‌شود. عمده این منشورات کتاب‌های علمی-دانشگاهی است. هزینه‌های اختصاص یافته از دولت بازار کتاب را از بین می‌برد، به عبارت دیگر کودک به دنیا نیامده را فلج می‌کنند. در قزاقستان هیچ فعالیت در حوزه نویسندگی مشاهده نمی‌شود. به سختی می‌توانم پنج اثر منتشر شده در سال گذشته را نام برد، یعنی نویسندگان قدر و خبره‌ای در کشور نداریم. در عین حال پژوهشکده‌ها و مراکز علمی این کشور کتاب‌ها و مجموعه‌های خوبی منتشر می‌کنند اما مجاز به فروش آن نیستند زیرا طبق قانون سازمان‌های دولتی حق ندارند از منابع دیگری کسب درآمد کنند. این کار برای هرگونه ابتکار جدید کشنده است. در طول ۲۷ سال پس از کسب استقلال قزاقستان هیچ ناشری وجود ندارد که به دنبال یافتن یک نویسنده‌ای باشد که واقعاً در انتشار اثرش مصر باشد.

رسول جمعه علی فعال اجتماعی معتقد است که ادبیات معاصر یکی از گزاره‌های مهم امنیت اطلاعاتی و عقیدتی است. اما سهل انگاری‌های دولت باعث شده صنایع نشر قزاقستان در وضعیت بحرانی به سر ببرد. وی گفت: ادبیات ابزار مهم در تربیت نسل جوان است. پرورش حس وطن دوستی صرفاً یک حرف نیست. دولت در شرایط اقتصاد بازاری بنابر دلایلی این حوزه مهم را از دست داده و از آن غفلت کرده است. دولت باید فضای بازاری ورقابتی برای ناشران، نویسندگان، کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها ایجاد کند. غیرت جانابایف شایر و محقق ادبیات حماسی قزاقی یک دیدگاه جدید ابراز کرده است: اکنون به مرحله‌ای رسیدیم که کتاب چاپی از بین می‌رود و کتاب الکترونیکی یا صوتی جای آن را می‌گیرد. به نظر من می‌توان یک ایده سازنده‌ای از این وضعیت گرفت. ملت قزاق بیشتر رغبتی به سوی فرهنگ شفاهی یا کتاب‌های صوتی دارند. من طرفدار این هستم که فرهنگ کتابخوانی محدود به کتابهای چاپی نشود. این کتاب‌ها می‌توانند الکترونیکی، صوتی یا گویا باشند. در آینده تعداد کتاب‌های چاپی کمتر می‌شود و تبدیل به یک مخزن طلایی خواهد شد. البته کتاب به مرور زمان تبدیل به یک محصول ویژه نخبگان و فرهیختگان خواهد شد. اما نمی‌توانیم کتاب چاپ نکنیم. نویسندگان شایسته در قزاقستان هستند اما در حوزه نشر به سختی می‌توانند با نویسندگانی از سایر کشورها رقابت کنند. کتاب چاپی حس خاصی به خواننده دست می‌دهد و تبلت یا کامپیوتر نمی‌تواند این حس و ارتباط بین کتاب و مخاطب را ایجاد کند. کتاب از بین نخواهد رفت ولی امکانات آن محدود خواهد شد. کتاب قزاقی نیاز به ابزارهای و روش‌های فناوری دارد. شاید بهتر باشد در جامعه قزاقی سنت استفاده از کتاب‌های گویا را ترویج بدهیم.

برغم وضعیت ناملطوب در حوزه نشر در قزاقستان از سال ۲۰۱۶ هر سال نمایشگاه بین المللی کتاب اوراسیا در شهر نورسلطان پایتخت این کشور برگزار می‌شود که امسال چهارمین دوره این نمایشگاه در قزاقستان برگزار شد. در این نمایشگاه ناشران مطرح حوزه کشورهای مستقل همسو شرکت می‌کنند. این نمایشگاه توسط انتشارات فولیانت و با مساعدت شهرداری شهر نورسلطان برگزار می‌شود.