بوی گُلپر و استقبال با «فَتَرَه لَس»/موزه «عشایر تالش» غریب است

خبرگزاری مهر، گروه استان ها- مهری شیر محمدی: در میان ویلاهای تازه ساختی که در ۱۰ سال اخیر، چهره منطقه «سوباتان» - یکی از ییلاقات تالش را تغییر داده است؛ کلبه ای تماما چوبی و به رنگ سبز،  با چهار شاخ بز نصب شده بر در ورودی خودنمایی می کند. این مکان موزه ای است که به دست «بهمن جلیلی» معلم بازنشسته تالشی ساخته شده تا محلی باشد برای روایت زندگی تغییر یافته  عشایر تالش.

به موزه که قدم می گذاری، حیاط پر شده از گل های بزرگ و پهن برگ. عطر گل های گلپر- سوغاتی این ییلاق در تالش که به گفته برخی نام سوباتان را از همین گیاه گرفته- فضا را پر کرده و ابتدای ورودی یک «پُوری» پوشیده شده با «چَدِر» - چیزی شبیه گلخانه های امروزی- دیده می شود.

 به گفته صاحب موزه مردم شناسی تالش، پوری ابتدایی ترین مسکن تالشان بود که از طریق خم کردن شاخه های  ترد چوب به صورت نیمه استوانه در سطح زمین ساخته می شد. 

دو طرف سرشاخه ها را داخل زمین فر می کردند و روی پوری را هم با دو لایه پارچه بافته شده از موی بز می پوشاندند و این پارچه های سیاه رنگ،  ساکنان عشایر و دامداران را با قاعده کشش مولکولی از هر باران  و طوفانی  مصون  می داشت و  آب را به داخل سیاه چادر عشایر نفوذ نمی داد.

موزه ای پر از نوستالژی های زندگی

حیاط خانه یا بهتر بگوییم، موزه مردم شناسی عشایر تالش، پر است از وسایل قدیمی که دیگر به کار مردمان امروزی نمی آید؛ هرچند تکنولوژی هنوز به سوباتان نرسیده، و این ییلاق از نعمت برق و گاز محروم است، اما بخش اعظم ابزار سنتی دیگر جوابگوی زندگی امروزی نیست.

با این حال جلیلی با چه مشقتی  سنگ آسیاب های گرد بسیار بزرگی که به راحتی نمی توان جابجا کرد را از دهکده های پایین دست خریده و در حیاط موزه گذاشته است.

یک خیش چوبی که روزگاری به وَرزا (گاو نر) می بستند تا با آن زمین کشاورزی را شخم بزند، سبدهای بافته شده از ترکه های ترد درختان  با تسمه هایی در دو سو -که همانند کوله پشتی  به کشاورزان در حمل بار کمک می کرد- بخشی از این ابزارهای سنتی عشایر است.

ساجی از جنس آهن که وسط آن پوسیده شده است، بر دیوار چوبی موزه آویزان شده است. ساج، بهترین تنور برای عشایر کوچنده، بود. سینی هایی از جنس برنج و یا آهن که به صورت محدب ساخته می شد و مستقیم روی آتش قرار می گرفت.

ورودی در موزه اصلی با چهار شاخ بزرگ بز تزیین شده و در فضای کم نور کلبه، وسایلی تنگاتنگ هم بر در و دیوار چیده شده است. از شاخ های شوکای سوباتان، گوزن های بومی که حالا نسلشان منقرض شده و تنها شاخش را در موزه عشایر می توان دید تا شاخ های پهن و بلند قوچ هایی که از علف های ترد ییلاق تغذیه شده اند.

چرخ نخ ریسی عشایر تالش که از حرکت بازایستاد، دیگر شانه های پشم ریسی، هم به کار نیست. با این حال، جلیلی  قیچی های سنتی پشم ریسی را که «دُرد» خوانده می شود و تمامی ابزارهای لازم برای تهیه نخ های پشمی را در این موزه جمع کرده تا زندگی سنتی عشایر را زنده نگه دارد.

چاقوچور، ظرف شیشه ای نگهداری نفت، ترازویی از جنس گالی، قهوه جوش های روسی با مارک نیکولای، سماور و اتوی ذغالی، رادیوگرام، تنبوشه های سفالی آب بر، انواع ظروف دوشیدن و حمل شیر، هاونگ های سنگی و حتی سطل هایی که از پوست یکپارچه درخت گیلاس ساخته شده است و... همه با همت این موزه دار خصوصی در سوباتان نگهداری می شود.

این کلبه چوبی روزگاری به نیت سکونت جلیلی در دوران بازنشستگی در  سوباتان ساخته شد، حالا به گفته این لیدر گردشگری، در فصل تابستان روزانه پذیرای گردشگران زیادی است.

بهمن لباس چوپانان تالش را برتن دارد و با چوب دستی عشایر تالش که به آن «فَتَرَه لَس» می گویند، به استقبال گردشگران ایرانی و خارجی می آید. عماد نوه او نیز جلیقه و کلاه نمدی عشایر بر تن دارد و به گفته جلیلی، ادامه دهنده راه اوست.

وی در مورد لباس عشایر تالش به خبرنگار مهر می گوید: پشم گوسفند و بز مهمترین الیاف پرکاربرد در زندگی عشایر تالش است، این جلیقه و کلاه، به وسیله پارچه نمدی که از پشم گوسفند تهیه می شد، دوخته و در سرمای ییلاق بسیار پرکاربرد است.

موزه ای که با حقوق معلمی شکل گرفت

جلیلی در باره انگیزه اش در مورد ایجاد موزه عشایر توضیح می دهد: حوالی سال های ۱۳۷۹، رئیس آموزش و پرورش رضوانشهر بودم. همان زمان چندین بار به مسئولان پیشنهاد دادم موزه ای در خور گنجینه های یافت شده در تالش احداث شود. و بارها در مورد تغییر کاربری کاخ سردار امجد به موزه مقاله نوشتم اما با وجود غنای فرهنگی قوم تالش، هنوز این منطقه فاقد یک موزه آبرومند است.

این موزه دار می افزاید:  سال ۹۳ تصمیم گرفتم کلبه ای چوبی به شکل کاملا سنتی برای سکونت خود و خانواده ام در سوباتان ایجاد کنم. کلبه ای که متفاوت با ویلاهای ساخته شده در سوباتان بوده و معماری آن هم روایتگر زندگی گذشته باشد.

وی ادامه می دهد: در زمان احداث، برخی دوستان با طعنه و شوخی می گفتند، می خواهی موزه درست کنی! آن زمان به فکر افتادم که حالا که مسئولان در فکر ایجاد موزه نیستند، خودم موزه عشایر را در کلبه چوبی ام احداث کنم.

جلیلی می گوید: همان روزها لیستی از اقلامی که می شد در موزه به نمایش گذاشت، تهیه کردم و دیدم برخی از این اقلام در خانواده خودم موجود است و بسیاری را نیز می توان از روستاهای اطراف سوباتان خریداری کرد.

این معلم بازنشسته می افزاید: هرماه بخشی از حقوق خود را برای خرید وسایل موزه کنار گذاشتم و  اکنون ۲۰۰قلم از ابزار و لوازم زندگی عشایر تالش در این موزه نگهداری می شود که قدمت برخی به ۱۵۰سال پیش هم برمی گردد. بخش قابل توجه آن را با حقوق معلمی خودم خریداری کرده ام و حدود۳۰ قلم نیز اهدایی از سوی اهالی است.

این فعال حوزه گردشگری، لباس تالشی مادرش را نشان داده و می گوید: زنان عشایر تالش سوارکار هم بودند و در زمان سوار شدن بر اسب، «چاقچور» می پوشیدند. چاقچور، شلوارهای پرچینی بود که از ناحیه مچ پا جمع می شد تا سوارکار به راحتی بتواند بر زین اسب بنشیند.

وی همچنین «چارُق» چرمی و «رزین» را نشان داده و توضیح می دهد که چارق کفش افراد متمکن بود و رزین را بی بضاعت ها می پوشیدند.

جلیلی، اسفند ماه گذشته در همایش انجمن راهنمایان گردشگران ایران که در زیباکنار برگزار شد، حضور فعالی داشت و خود به عنوان یکی از راهنمایان گردشگری، تمامی اقلام موزه خصوصی خود را در نمایشگاهی جانبی این همایش، در معرض دید عموم گذاشت.

وی که به عنوان یکی از لیدر تورهای گردشگری در این همایش حضور داشت، از استقبال بی نظیر شرکت کنندگان از این نمایشگاه می گوید و ادامه می دهد: تا آن روز حتی مسئولان میراث فرهنگی استان هم از وجود چنین موزه ای در تالش بی خبر بودند و همین نمایشگاه فرصتی شد تا مدیر کل میراث و برخی از مسئولان از محل اصلی موزه در سوباتان دیدار کنند.

جلیلی، عمده ترین مشکل موزه را مساحت کم فضای آن عنوان می کند و می گوید: تمامی اقلام موجود در موزه شناسنامه دارند و برچسبی از نام فارسی، نام تالشی، کاربرد، فرد اهدا کننده و یا مکان خریداری تهیه شده است اما به دلیل فضای کم، قادر نیستم به درستی اقلام را در موزه نمایش داده و برچسب های معرفی را بر روی اقلام الصاق کنیم.

این موزه دار تالشی تصریح می کند: در بازدیدی که مسئولان از موزه داشتند نیز تاکید کردم که مهترین مشکل موزه در فصل گردشگری- که روزانه بیش از ۴۰نفر بازدید کننده دارد- محدودیت فضاست.

وی مجوز احداث موزه را که از تهران صادر شده را هم نشان می دهد و می گوید: بنده با انجمن موزه داران خصوصی کشور نیز همکاری دارم بر همین اساس مدیر کل میراث وعده داده که امسال مبلغ ۲۵ میلیون تومان برای توسعه موزه عشایر تالش تخصیص داده شود.

این موزه دار خصوصی، بنای در حال احداث موزه را هم نشان داده و  بیان می کند: حالا با وعده مدیر کل میراث، بخشی از حیاط را برای توسعه موزه اختصاص داده ام و به امید خدا حتی اگر وعده مسئولان هم محقق نشود، با پس انداز معلمی ام این موزه را تکمیل می کنم.

موزه عشایر تالش، تنها موزه خصوصی است که به صورت رایگان پذیرای گردشگران است. موزه ای که روزگاری ساکنان آن هنوز یکجا نشین نشده بودند و با کوچ مدام به ییلاق و قشلاق زندگی را می گذراندند.

هرچند عشایر تالش هنوز در دشت های سوباتان، به صورت پراکنده ها با گله های خود زندگی می کنند اما، شیوه معیشت این کوچ نشین ها  توسط یک معلم اهل لیسار و همسر شاندرمنی اش در موزه مردم شناسی عشایر تالش پابرجا مانده است. موزه ای که بانی آن وصیت کرده حتی بعد از مرگش نیز بازدید از آن رایگان بماند.