مروری بر 74 سال تاریخ روزنامه کیهــــان / زمانی که کیهان پرخواننده ترین روزنامه کشور بود!

روزنامه کیهان نخستین شماره‌اش را سوم خردادماه سال ١٣٢٢ منتشر کرد. نخستین سردبیر ‌آن سناتور مصباح‌زاده بود، اما بعد از چند ماه جای مدیرمسئول و سردبیر عوض شد و عبدالرحمن فرامرزی به‌جای مصباح‌زاده سردبیر شد. فرامرزی، روزنامه‌نگار و سیاست‌مدار و درعین‌حال وکیل دادگستری بود. او به‌همراه برادر بزرگ خود، احمد فرامرزی، چند دوره وکیل مجلس شورای ملی بود. فرامرزی از بنیان‌گذاران ستون‌نویسی در ایران بود. به تفسیر و تحلیل و مقاله اهمیت بیشتری می‌داد و چنان‌که یک روزنامه‌نگار نوشته است، از روزنامه‌نگارانی بود که «به تفسیر خبر و اظهارنظر درباره رویداد‌ها علاقه‌مندند تا خود خبر».

می‌گویند قلم او در تمام عمر در پهنه روشنفکری ایران تأثیر گذاشت و به‌ویژه در دو برهه از هر زمان دیگر تأثیرگذار‌تر بود؛ نخست در دوره‌ای که حزب دموکرات، آذربایجان را از ایران جدا کرده بود و دیگر زمانی که دکتر مصدق قصد انحلال مجلس را داشت و می‌گفت هرجا که مردم باشند همان‌جا مجلس است و هر جمعیت به‌هیجان‌آمده‌ای را که به‌نفع او فریاد می‌زد، مجلس می‌خواند. نامه‌های اعتراضی او در کیهان در باره غائله آذربایجان خطاب به جعفر پیشه‌وری در کتابی به نام «استاد فرامرزی و قضیه آذربایجان» گردآوری و منتشر شده ‌است.

مهدی سمسار که این روزها جایزه «روزنامه‌نگاری امید» به نام اوست، در دهه ٣٠ در حوزه پارلمانی روزنامه کیهان فعالیت کرد و سپس مسئول سرویس خارجی آن و در نهایت سردبیر کیهان شد. او بعد از مدتی به روزنامه رستاخیز کوچ کرد. او بعد از انقلاب از روزنامه‌نگاری کناره گرفت و بیشتر وقتش را به ترجمه اختصاص داد. حدود ۴۰ اثر ترجمه چاپ‌شده و درحال‌چاپ از مهدی سمسار باقی مانده‌ است. مهدی سمسار ۲۵ دی‌ماه ۱۳۸۱ در بیمارستان تیه حومه پاریس درگذشت و در گورستان مون‌پارناس فرانسه به خاک سپرده شد.

آخرین سردبیر روزنامه کیهان تا آستانه انقلاب، امیر طاهری بود. او از سال ١٣٥٠ تا ١٣٥٧، سردبیر روزنامه کیهان بود. امیر طاهری در دوران وزارت خارجه اردشیر زاهدی، خبرنگار دیپلماتیک روزنامه کیهان بود و پس از چندی، تنها درحالی‌که ۲۸ سال داشت، به‌عنوان سردبیر روزنامه کیهان انتخاب شد. در آستانه انقلاب، رحمان هاتفی جانشین او در کیهان شد. امیر طاهری در زمان سردبیری کیهان، نقدهای هنری‌اش را با اسم مستعار «پریسا پارسی» منتشر می‌کرد.

به نظر می‌رسد کیهان در دوران طاهری دیگر آن استقلال کیهان دوره سمسار را نداشت. محمد دهقانی‌آرانی، روزنامه‌نگار قدیمی کیهان که چند ماه قبل فوت کرد، در خاطره‌ای تعریف می‌کند که «چهارمحال‌وبختیاری زلزله شده بود. عکاس عکسی فرستاد که زنی را بر تخته چوبی سوار بر الاغی نشان می‌داد، من در سرویس شهرستان‌ها کارم تنظیم این گزارش‌ها و شرح‌عکس‌نویسی بود. برای عکس نوشتم این زن مجروح را با الاغ می‌برند اما معلوم نیست جان سالم به‌در ببرد یا نه. صبح فردا پیش‌خدمت آمد گفت امیرخان (طاهری)، سردبیر روزنامه کارت دارد، رفتم دیدم عصبانی است، گفت برو وسایلت را جمع کن و از کیهان برو، گفتم ماجرا چیست؟ گفت این عکس را تو کار کرده‌ای؟ گفتم بله، گفت این قاطر است نه الاغ، گفتم نه گوش‌هایش نشان می‌دهد که الاغ است، گفت این برانکارد است نه تخته، گفتم گل میخ‌هایش نشان می‌دهد که تخته یک در قدیمی است، گفت او را می‌برند سوار هلیکوپتر کنند، گفتم در زمینه عکس هلیکوپتری نبود که من بنویسم. ضمنا عکس را من به شما نشان دادم، گفت من حواسم نبود. بعد هم گفت که من دیشب تا صبح نخوابیدم، رفته بودم پیش شاه، او پایش را می‌کوبید بر زمین که این عکس چیست کار کردید، یک عده کمونیست جمع شده‌اند در کیهان. من به طاهری گفتم کمونیست کجا بود، ما فقط یک عکس کار کردیم، گفت به آن دو نفر عکاس و گزارشگر بگو سریع بروند فرودگاه نزد تیمسار خسروداد با هلیکوپتر دوباره بروند. بعد هم خودش یک گزارش نوشت با این عنوان «پل ارتباطی ارتش برای کمک به زلزله‌زدگان به فرمان شاهنشاه شروع شده است». بعد هم یک عکس مربوط به یک زلزله دیگر که نشان می‌داد چادرهای امدادی برپا شده کنارش کار کرد».

در دوران انقلاب رحمان هاتفی سردبیر کیهان شد. او تا نیمه سال ۱۳۵۸ سردبیر کیهان باقی ماند. هاتفی عضو حزب توده بود، اما تا زمان بازداشتش کسی این را نمی‌دانست. او بنیان‌گذار نشریه مخفی «نوید» بود که از سال ٥٦ در ایران منتشر می‌شد و از نشریات وابسته به حزب توده بود.

در بهمن ۱۳۵۷ اکثر تیترهای کیهان کار او بود؛ از جمله تیتر معروف مربوط به سلام نظامی جمعی از همافران نیروی هوایی شاهنشاهی ایران در مدرسه علوی در مقابل امام که به گفته تیمسار عباس قره‌باغی - رئیس ستاد ارتش آن زمان - این تیتر کمر حکومت شاهنشاهی را شکست. پس از انتشار این تیتر و عکس، قره‌باغی از کیهان خواست که یا در شماره بعد آن را تکذیب کند یا در انتظار توقیف روزنامه باشد. هاتفی در مقابل تصمیم گرفت که از امام درباره این واقعه تأییدیه بگیرد. در شماره بعد کیهان این تأییدیه را به‌چاپ رساند. این تیتر کیهان درواقع شروع‌کننده سلسله‌حوادثی بود که به قیام همافران نیروی هوایی و سقوط رژیم در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ انجامید. او در تصفیه‌هایی که چند ماه پس از انقلاب در بهار ١٣٥٨ در روزنامه کیهان صورت گرفت، از کار برکنار شد.

بعد از او گویا مدتی فردی به نام اسدالله مبشری سردبیر روزنامه شد تا اینکه با آمدن ابراهیم یزدی به کیهان، شهریار روحانی دامادش سردبیر شد. ابراهیم یزدی، نخستین نماینده ولی فقیه در روزنامه کیهان بود و مدیریت خوبی داشت اما مشکل از آنجایی نشئت گرفت که دامادش را به‌عنوان سردبیر روزنامه تعیین کرده بود و اعضای سردبیری کیهان به این انتصاب و فامیل‌بازی واکنش نشان دادند.

با رفتن دولت موقت و تغییر مدیریت روزنامه کیهان، سید محمد خاتمی به کیهان آمد. دوره آقای خاتمی به نقل از مینو بدیعی روزنامه‌نگار قدیمی کیهان از بهترین دوره‌های کیهان بعد از انقلاب بود: «با اینکه دوران جنگ بود و محدودیت‌ها زیاد. همراه آقای خاتمی یک شورای سردبیری جوان با روحیه انقلابی تشکیل شد. البته ابتدا سعید اسماعیلی سردبیر روزنامه شد و بعد‌ها یک شورای سردبیری شامل رضا تهرانی، رخ‌صفت، عطریانفر و... آمد. هادی خانیکی و شمس‌الواعظین هم که از قبل آمده بودند». در دهه ٦٠ تا قبل از رفتن خاتمی و آمدن اصغری، کیهان بیشتر با شورای سردبیری اداره می‌شد. بسیاری معتقدند که بهترین دوران کیهان بعد از انقلاب – صرف‌نظر از دوران کوتاه رحمان هاتفی - این دوران کیهان بوده است.

مهدی نصیری در سال٦٧ سردبیر کیهان شد و تا سال ١٣٧٤ در این سمت باقی بود. نصیری تحصیلات حوزوی داشت. در سال ۱۳۶۵ همکاری با مؤسسه مطبوعاتی کیهان را در قم آغاز کرد و یک سال بعد برای ادامه همکاری به تهران آمد. در سال ۱۳۶۷ از سوی سیدمحمد اصغری سرپرست وقت مؤسسه کیهان و با موافقت سیدمحمد خاتمی نماینده وقت امام خمینی در مؤسسه کیهان، سردبیری روزنامه کیهان به وی محول شد. تا اینکه حسین شریعتمداری به جایش آمد.

نصیری درباره رفتنش از کیهان گفته است: «با آمدن آقای شریعتمداری این شرایط مهیا شد و شرایط مدیریتی مؤسسه کیهان به سمت یکدستی‌ای پیش رفت که بودن یا نبودن من دیگر خیلی تعیین‌کننده نبود. من از آغاز آمدن ایشان به خود ایشان و دفتر رهبری گفتم که دیگر مایل به مدیرمسئولی نیستم ضمن آنکه تفکیک بین مدیرمسئولی روزنامه با مدیریت کل مؤسسه را ساختار مدیریتی مناسبی نمی‌دانستم، اگرچه شاید در دوران آقایان خاتمی و اصغری به خاطر وضعیت خاص کیهان، گریزی از این شیوه نبود اما با آمدن آقای شریعتمداری به نظر من هیچ ضرورتی برای ادامه تفکیک بین مدیریت روزنامه و مؤسسه نبود».

او همچنین گفته است: «اصرار دفتر رهبری و نظر مقام معظم رهبری بر ماندن من به‌عنوان مدیرمسئول بود که با پافشاری بنده این موضوع منتفی شد اما باز اصرار بر سردبیری من بود که من خواستم مسئله را به خود بنده و آقای شریعتمداری بسپارند تا ما خود مسئله را به نحو مطلوب حل کنیم. بعد از یکی، دو ماه بنده که به دنبال مفری از کار مطبوعاتی روزانه بودم، استعفایم را تقدیم آقای شریعتمداری کردم و کیهان را ترک کردم».

تغییر استراتژی روزنامه کیهان که در آن به نوعی مدیرمسئول نقشی پررنگ‌تر از سردبیر یا شورای سردبیری در تولید محتوا و خط‌دهی روزنامه پیدا کرد، از زمان نصیری آغاز شد؛ از زمانی که نصیری هم‌زمان هم سردبیر و هم مدیرمسئول شد. روندی که با آمدن حسین شریعتمداری در دهه ٧٠ اوج گرفت. آن‌طور که محمد مهاجری عضو شورای سردبیری سابق روزنامه کیهان گفته است، حسین شریعتمداری از همان زمان در جلسات شورای سردبیری شرکت می‌کرده درحالی‌که شرکت مدیرمسئول در شورای سردبیری مرسوم نیست. شریعتمداری نه‌تنها نویسنده بسیاری از مقالات روزنامه کیهان است بلکه ستون معروف «گفت و شنود» کیهان هم به قلم او نوشته می‌شود. طبق قانون، مدیرمسئول کارفرما محسوب می‌شود نه روزنامه‌نگار و طبق قانون حتی در انجمن‌های صنفی روزنامه‌نگاران هم حق عضویت ندارد اما در کیهان ماجرا به شکلی دیگر است. کیهان با نام مدیرمسئولش شناخته می‌شود و مدیرمسئولش شناخته‌شده‌ترین روزنامه‌نگارش است. به‌جز او و یکی، دو نفر دیگر که سرمقاله‌نویس‌های کیهان‌اند، سایر روزنامه‌نگاران کیهان شناخته‌شده نیستند. در واقع خط اصلی و محتوای اثرگذار روزنامه همان صفحات یک و دو کیهان‌اند که مدیرمسئول، در تولید محتوای آن نقش اساسی دارد.

دهه ٨٠ شریعتمداری موفق شد به همراه محمدکاظم انبارلویی، سردبیر روزنامه رسالت، جایزه بهترین و منصف‌ترین منتقد دولت محمود احمدی‌نژاد را در مراسم اختتامیه نمایشگاه مطبوعات، از آن خود کند! محمدحسین صفارهرندی سال‌ها سردبیر کیهان بود که پس از به ریاست‌جمهوری رسیدن احمدی‌نژاد، به‌عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت نهم انتخاب شد.