ذخایر آبی اصفهان دیروز

اصفهان وسیع‌ترین و پرآب‌ترین نقطه ایالت جبال است (لسترنج،1337: 220) که مهم‌ترین ثروت آبی آن نیز زاینده‌رود است (نام این شهر نیز همیشه با نام زاینده‌رود همراه بوده است).

این رودخانه از جمله ثروت‌های آبی اصفهان بود كه برای كشت و زراعت و زندگی روزمره مردم اصفهان استفاده می‌شد؛ همچنین، با توجه به‌وجود این رودخانه پرآب، می‌توان گفت كه مردم اصفهان از این رودخانه بهره‌های دیگری چون صید ماهی می‌بردند كه هم مصرف خانگی داشت و هم برای فروش به بازار برده می‌شد و به همین علت ماهی را می‌توان از محصولات غذایی مهم و روزمره ساكنان اصفهان نام ‌برد. این رودخانه در منابع گوناگون با نام زنده‌رود (یاقوت حموی، 1362: 170)، زاینده‌رود (ناصرخسرو، 1381: 233)، زرنرود (حدودالعالم من المشرق الی المغرب، 1423: 151)، زنده‌رود (قدامه‌بن جعفر، 1370: 125) و زرینه‌رود (قزوینی، 1373: 358) آمده است. مقدسی آب زاینده‌رود را گوارا و نیکو (مقدسی، 1361: 592) و یاقوت حموی آب آن را بهترین آب‌ها، گواراترین و مغذی‌ترین آنها می‌داند (یاقوت حموی، 1382: 236) و آبی بسیار زلال، سبک و تمیز بوده است.

چنان‌که قزوینی می‌نویسد: «پشم زبر را که در آن شویند، نرمش یابد و مانند حریر گردد» (قزوینی، 1373: 358). در علائق‌النفیسه آمده است که اردشیر بابکان نام رودخانه زرین‌رود را بر این رودخانه گذاشته است (ابن‌رسته، 1380: 183). آب زاینده‌رود که از زردکوه در دهکده‌ای به نام بناکان سرچشمه می‌گرفت (ابن‌الفقیه همدانی، 1349: 101) در قرن چهارم منفعتی بسیار برای شهر اصفهان داشت، چنان‌كه همه مزارع و روستاهای اصفهان را آبیاری می‌كرد و درختان گوناگون و گل‌های رنگارنگ با آن رود رشد و نمو پیدا می‌كردند و همه آب آن صرف زراعت بخس (دیم) می‌شد (ابن‌حوقل، 1345: 108 و حافظ ابرو، 1375: 164) و از آن نهرهایی منشعب می‌شد که به همه مناطق اصفهان آب می‌رساند (سهراب، 1373: 231). ریگ‌های رودخانه زاینده‌رود در رنگ‌های مختلف بود، چرا که از این رودخانه گل سرخی می‌رویید كه باعث تغییر رنگ آب می‌شد و باغداران این گُل را به داس می‌مالیدند و به جای رنگ در مصارف باغداری و قطع شاخه‌های انگور استفاده می‌كردند و این كار مانع كرم‌زدگی درختان می‌شد.

از دیگر مصارف زاینده‌رود استفاده از سنگ آن در علم پزشكی بود، چراكه سنگ این رودخانه را با آب جوشانده و برای برطرف‌كردن سنگ كلیه به كار می‌بردند (مسعودی، 1365:710) از دیگر ثروت‌های آبی و طبیعی اصفهان می‌توان به یخ و برف فراوان اشاره كرد كه از روستای ماربانان در نزدیك اصفهان حاصل می‌شود (ابن حوقل، 1345: 108، 166).  به‌نظرمی‌رسد رودخانه‌های اصفهان محل زندگی پرندگان مهاجر نیز بوده و احتمالا این پرندگان یكی از منابع درآمد مردم اصفهان و همچنین از مواد غذایی مورد استفاده آنان بوده چنان‌كه مقدسی در بخش شگفتی‌های كتاب خود از رودخانه‌ای مردابی سخن گفته كه تنها ساكنانش پرندگان بوده‌اند (مقدسی، 1361: 593).

منبع: علی غلامی فیروزجایی، محسن پرویش، «وضعیت اقتصادی اصفهان در دوران آل‌بویه»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 1393: 51-67.