پیامدها و زمینه های کودتای 28 مرداد 1332

محمد مصدق با رهبری هوشیارانه خود در جریان ملی شدن صنعت نفت، نقش موثری در تاریخ این مرز و بوم داشت و چنانچه توانست در 1329 خورشیدی طرح ملی شدن این صنعت را به قانون تبدیل کند. این عوامل سبب شد تا مصدق در اردیبهشت 1330 خورشیدی به نخست وزیری دست یابد. وی در نخستین گام اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت را در زمره برنامه اصلی دولت خود قرار داد و در این راستا دست شرکت نفت ایران و انگلیس را از منابع نفت کشور کوتاه کرد. بدین گونه کار شناسان و مدیران این شرکت نیز ایران را به ناچار ترک کردند. پس از آن نیز گفت و گوهای انگلیسی ها و میانجی گری های آمریکایی ها بی نتیجه ماند و حتی شکایت بریتانیا به دیوان لاهه و شورای امنیت سازمان ملل متحد نتوانست بر این دستاورد ارزشمند خللی وارد کند و به این ترتیب انگلیس و شرکت نفت نتوانستند از راه های قانونی بین المللی با ملی شدن صنعت نفت ایران رویارویی کنند.
استعمارگران که مصدق را سدی در برابر دستیابی به خواسته های خود در ایران می دانستند و از هیچ راهی نتوانسته بودند، اهداف خویش را تحقق بخشند با همراه کردن آمریکایی ها و محمدرضا پهلوی به طرح ریزی یک کودتا اقدام کردند. آنان در توطئه خود در کنار حفظ ظاهری قانون توانستند دستور برکناری مصدق و انتصاب سرلشکر فضل الله زاهدی به نخست وزیری را با موافقت محمدرضا پهلوی به دست بیاورند. مصدق نیز که صدور فرمان برکناری را خلاف روح قانون اساسی و حکومت مشروطه می پنداشت از پذیرش این حکم سر باز زد و بدین شکل، مخالفان وی با همراهی نظامیان در 25 مرداد 1332 خورشیدی به ایجاد کودتا مبادرت ورزیدند اما این توطئه با حمایت مردم شکست خورد و محمدرضا پهلوی از کشور خارج شد تا آنکه سه روز بعد توطئه گران با پی ریزی یک طرح غافلگیرانه دیگری، کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی را به اجرا درآوردند و در نهایت به پیروزی رسیدند.
پس از این رویداد، مصدق و بسیاری از کارگزاران و مدیران دولت او بازداشت شدند و با نخست وزیری سرلشکر زاهدی زمینه بازگشت محمدرضا پهلوی به کشور فراهم شد و وی توانست برای مدتی حاکمیت خویش را در ایران تثبیت کند. محمد مصدق نیز در یک دادگاه فرمایشی به سه سال زندان محکوم و پس از پایان دوره حبس، سال های پایانی عمر خود را در روستای احمد آباد واقع در استان البرز گذراند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه سالروز کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی برای بررسی علت ها، زمینه‏ها و پیامدهای این کودتا به گفت و گو با «سجاد راعی گلوجه» کارشناس مرکز اسناد ریاست جمهوری و پژوهشگر تاریخ ایران در دوره پهلوی پرداخت.

- در ادامه متن این گفت و گو آمده است:
**ایرنا: حکومت پهلوی در اجرای کودتای 25 مرداد و براندازی دولت مصدق به دنبال چه هدف هایی بود و به چه دلیل با بیگانگان همکاری کرد؟
*** راعی گلوجه: منافع رژیم و بیگانگان به یک میزان در دولت محمد مصدق، آسیب دیده بود و ادامه حیات دولت ملی وقت، موجودیت هر دو را تهدید می‏کرد. در این دوره سلطنت محمدرضا پهلوی نیز در حال تضعیف بود زیرا مصدق با پشتوانه نیروهای ملی و مذهبی تلاش داشت تا بر پایه قانون اساسی مشروطه، مهمترین منصب های جامعه در دست دولت و مجلس بماند، بنابراین برای در اختیار گرفتن پُست هایی همچون وزارت جنگ که زیر نظر دربار قرار داشت، با نیروهای حکومتی به مبارزه برخاست. از دست دادن وزارت جنگ که نهاد توانمند و مهمی در کشور تلقی می شد، در عمل قدرت سلطنت را کاهش می داد و به این دلیل محمدرضا پهلوی که مانند رضاخان با حمایت بیگانگان به سلطنت رسیده بود و پشتوانه مردمی برای ادامه حکومت نداشت، به منظور بقای قدرت به اتحاد با بیگانگان بر ضد دولت مصدق پرداخت. قدرت هایی مانند انگلیس و آمریکا نیز که از امتیازهای دربار ایران بهره می بردند، با مشاهده این امر منافع خود را در خطر دیدند و تنها راه رویارویی با مصدق و خواسته های او را براندازی نخست وزیر وقت با شکل گیری یک کودتا دانستند.
**ایرنا: کودتای 25 مرداد 1332 به چه علت با شکست روبرو شد و چگونه به کودتایی دیگر در 28 مرداد همان سال انجامید؟
*** راعی گلوجه: قرار بود کودتا علیه دولت مصدق در 25 مرداد 1332 خورشیدی اجرا شود اما طرح این اقدام آشکار شد و با دخالت نیروهای ملی و مذهبی بی نتیجه ماند. البته از همان ابتدا احتمال کمی برای موفقیت این طرح پیش بینی شده بود. پس از اجرای ناموفق این کودتا، تعدادی از عوامل موثر بازداشت و عده‏ای نیز مخفی و متواری شدند و محمدرضا پهلوی نیز به عراق و از آنجا به ایتالیا فرار کرد. سه روز پس از شکست این عملیات، سازمان‏های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس با تجربه های فراوانی که در کشورهای مختلف داشتند، به ‏سرعت کودتای دیگری طراحی کردند. آنان با مطالعه اوضاع بحرانی ایران که طرفداران دولت سرگرم شادی و برگزاری جلسه ها و سخنرانی بودند و شکل گیری کودتای دیگری را تصور نمی کردند، طرح خود را برای اجرا آماده ساختند.
در شرایطی که مردم در خانه‏هایشان بودند و نیروهای نظامی و انتظامی به دستور مصدق از خیابان‏ها فراخوانده شده بودند، صبح 28 مرداد 1332 خورشیدی کودتای دوم اجرا شد و با کمترین مقاومت به وسیله دولت و مردم به پیروزی رسید و کودتاگران به دو هدف خود از جمله سرنگونی دولت ملی محمد مصدق، بازگرداندن سلطنت به محور اصلی حاکمیت و بازگرداندن نفت ایران بر مدار منافع بیگانگان دست یافتند.
**ایرنا: چه دلیل هایی سبب شد تا نیروهای مردمی در کودتای 28 مرداد مقاومت زیادی در برابر کودتاچیان نشان ندهند؟
*** راعی گلوجه: ملت ایران از دوره قاجار و پس از آن در دوره مشروطه مطالبه های انباشته شده ای داشتند که نخستین بار این درخواست ها به وسیله مصدق مطرح شد. مهمترین این خواسته ها آزادی انتخابات بود، بنابراین آنها با تمام وجود و در هنگام وقوع بحران های مختلف از جمله مشکل های اقتصادی با خرید اوراق قرضه و برپایی راهپیمایی از وی حمایت به عمل آوردند اما با توجه به تاثیر تحریم‏های اقتصادی، جلوگیری کامل انگلیس از فروش نفت ایران، کاهش درآمدها و در نتیجه فشار مضاعف بر طبقات فرودست جامعه، امید نداشتن به برطرف شدن اختلاف با انگلیس، تبلیغات گسترده مخالفان داخلی و خارجی مصدق و ایجاد تفرقه در میان موافقان نخست وزیر پس از قیام 30 تیر 1331 خورشیدی، به مرور حمایت ها کاهش یافت و انسجام و اتحاد قشرهای جامعه در جهت مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی از میان رفت و این کودتا با کمترین مقاومت مردمی به نتیجه رسید.
**ایرنا: علت ها و زمینه‏های داخلی شکل گیری کودتای 28 مرداد را چگونه ارزیابی می کنید؟
*** راعی گلوجه: شکست دولت مصدق در حل و فصل مناسب مساله نفت، از میان رفتن اتحاد حامیان دولت وقت، وحدت مخالفان داخلی با حمایت دربار و هدایت عوامل خارجی، بهره‏برداری مخالفان از سیاست سازگاری دولت مصدق، اقدام های خرابکارانه محمدرضا پهلوی و ‏برنامه نداشتن دولت پس از شکست کودتای 25 مرداد 1332 خورشیدی را می توان از علت های وقوع کودتای 28 مرداد دانست.
وی در ادامه افزود: از دیدگاه دولت مصدق، ملی شدن صنعت نفت به معنای حاکمیت ملی و کنترل و نظارت بر اکتشاف، استخراج و بهره‏برداری از نفت بود اما بیگانگان و شرکت نفت انگلیس و ایران، برداشتی متفاوت از آن داشتند. تا هنگامی که وحدت میان نیروهای مختلف تداوم داشت، تمام نقشه‏های طراحی شده برای مخالفت با نهضت ملی و دولت مصدق در عرصه داخلی و خارجی با شکست همراه بود اما در دوره پس از قیام 30 تیر 1331 خورشیدی که از وحدت و همدلی ملی گرایان کاسته شد، دشمنان با افزودن به دامنه اختلاف ها و ایجاد شکاف‏های تازه برای به دست آوردن خواسته های خود نهایت بهره‏برداری را انجام دادند.
همچنین دولت مصدق همزمان در چندین جبهه قدرتمند مبارزه می‏کرد و این در حالی بود که مخالفان او به صورت طراحی شده با هم متحد بودند و هر روز متشکل‏تر و سازمان‏یافته‏تر می‏شدند. مخالفان از سیاست مدارای دولت که از اعتقاد وی به نظام مردم‏سالاری و جایگاه تمام گروه ها و قشرهای مردم ناشی می‏شد، نهایت استفاده را برای ابراز مخالفت بردند و بدون ترس از تعقیب و مجازات، بیشترین مخالفت‏های ممکن را از راه مطبوعات و ... شکل دادند و حتی به اقدام های براندازانه دست زدند زیرا بخش مهمی از عملیات جنگ روانی برعهده مطبوعات بود و با نزدیک شدن به این روز، فعالیت کودتایی این رسانه نیز بیشتر می شد.
پرداختن به «تبلیغات سیاه» از شگردهای مطبوعاتی بود که به نام حزب توده و در واقع از راه دست نشانده های سازمان سیا و کودتاگران، علیه مصدق به آن مبادرت ورزیدند. هدف این تبلیغات ایجاد اضطراب و ترساندن علما و نیروهای مذهبی از ادامه حکومت مصدق و متحد نشان دادن وی با توده‏ای‏ها به عنوان فردی ضد اسلام، ضد روحانیت، غاصب تاج و تخت، دیکتاتور و طرف دار کمونیسم بود.
** بیگانگان برای همراهی محمدرضا پهلوی در هنگام کودتا چگونه عمل کردند؟
*** راعی گلوجه: محمدرضا پهلوی تنها فرد دارای اعتبار در میان بیگانگان بود، به همین منظور سازمان اطلاعاتی آمریکا(CIA) و سازمان جاسوسی انگلیس(MI6) برای جلب مشارکت محمدرضا پهلوی در کودتا از نفوذ اشرف خواهر محمدرضا پهلوی استفاده کردند و با دادن برخی تضمین‏ها، او را برای همراهی با کودتا متقاعد ساختند.
**ایرنا: نقش عوامل خارجی در شکل گیری این کودتا را چگونه ارزیابی می کنید؟
*** راعی گلوجه: آنان از مساله نفت به بهترین صورت بهره برداری کردند و اینگونه این امر در کانون و محور علت ها و زمینه‏های خارجی کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی قرار گرفت. ملی شدن صنعت نفت ایران برای جهان غرب دارای پیامدهای سیاسی و اقتصادی در سطح داخلی و بین‏المللی بود و در واقع منافع اقتصادی کوتاه‏مدت و بلندمدت آن ها را به‏طور جدی به خطر می انداخت. بنابراین همگی در شکست روند ملی شدن و تداوم نداشتن دولت مصدق هم ‏نظر بودند.
قطع روابط سیاسی و دیپلماتیک ایران با انگلیس، روزنه‏های امید برای بهبود روابط دو کشور را به طور کلی بست و انگلیسی‏ها به آمریکایی‏ها ثابت کردند که مصدق در تلاش برای محدود کردن و از میان بردن حضور استعماری غرب در ایران است، بدین شکل پس از روی کار آمدن دوایت آیزنهاور برای مقام رییس جمهوری در آمریکا و وینستون چرچیل به عنوان نخست وزیر در انگلیس، تردیدها در استفاده از گزینه کودتا از میان رفت. انگلیسی‏ها می دانستند که مصدق قصد دارد خطر کمونیسم را به آمریکایی‏ها گوشزد کند، بدین گونه آنها از این موضوع برضد خود دولت وقت استفاده کردند و با بهره‏گیری از تبلیغات گسترده در بستر اشتباه های تاکتیکی دولت در برابر نیروهای چپ و اقدام های خائنانه و دسیسه‏ گرایانه حزب توده به هدفشان رسیدند‏.
**ایرنا: پیامدهای داخلی و خارجی کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی چه بود؟
*** راعی گلوجه: شکل گیری این کودتا پیامدهای بسیاری از خود برجای گذاشت که در این میان می توان به «پایان دوره ملی‏گرایی متشکل و سازمان‏یافته، برقراری مجدد دولت دست‏نشانده، استقرار فضای سرکوب و اختناق، سرکوب احزاب سیاسی غیردولتی، گسترش‏ احزاب سیاسی دولتی، ایجاد ساختار امنیتی قوی و گسترده برای حکومت پهلوی و سازمان بازرسی شاهنشاهی» اشاره کرد.
همچنین «دفتر ویژه اطلاعات، کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک و شهربانی کل کشور، خارج شدن مجدد سلطنت از ساختار تعریف شده در قانون اساسی مشروطه، برقراری نظام دیکتاتوری، ورود گسترده نظامیان به عرصه‏های مدیریت سیاسی- اداری و ایجاد فرهنگ سیاسی تابعیت از محمدرضا پهلوی و دربار به جای مشارکت سیاسی در میان نخبگان سیاسی» از دیگر نتیجه های این اقدام محسوب می شود.
پیامدهای خارجی کودتا نیز مواردی مانند «تجدید ارتباط سیاسی و دیپلماتیک با انگلیس، برطرف کردن مساله نفت به نفع انگلیس و آمریکا در قالب کنسرسیوم، حفظ ایران در اردوگاه غرب و وارد کردن آن به جنگ سرد میان آمریکا و شوروی، توسعه روزافزون مناسبات اقتصادی ایران با آمریکا و انگلیس و تشدید روند وابستگی اقتصادی و سیاسی» را شامل می شد.
**ایرنا: دادگاه نظامی از چه مسیری توانست محمد مصدق را محکوم کند؟
*** راعی گلوجه: مصدق از آنجایی که حقوق‏دان بود در دادگاه نظامی اتهام های وارده را به صورت مستند و با استفاده از استدلال رد کرد و از این منظر جریان دادگاه به صحنه افشاگری علیه رژیم پهلوی تبدیل شد اما چون تمام برگزار کنندگان دادگاه نظامی از کودتاگران و افراد مورد نظر دربار بودند، محکومیت مصدق قطعی بود و اگر از پیامدهای اعدام وی نمی‏ترسیدند، بدون تردید او را اعدام می‏کردند.
**ایرنا: این کودتا چه تاثیرهایی در قیام 15 خرداد 1342 خورشیدی و نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) برجای گذاشت؟
*** راعی گلوجه: کودتای 28 مرداد و بازگرداندن مدار سیاسی و اجتماعی جامعه ایران به شرایط پیش از روی کار آمدن دولت مصدق و تشکیل دولت مطلق‏گرای وابسته، تاسیس حزب های وابسته به دولت، حل کردن مساله نفت به نفع انگلیس و آمریکا، دخالت در انتخابات مجلس شورای ملی و ... مسایلی بودند که به صورت مطالبه های انباشته مردم ایران در آمدند و در صدر خواسته های نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) قرار گرفتند. همچنین در قیام 15 خرداد 1342 خورشیدی نیز مبارزه با استعمار و مخالفت با رژیم صهیونیستی از موضوع های اصلی بود.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**2002**9131