مجموعه تاریخی بایزیدبسطامی،آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری

به گزارش ایرنا، بسطام در شش کیلومتری شمال شرقی شاهرود و در مسیر جاده شاهرود- آزادشهر قراردارد و جایی است که روزگاری، سلطان العارفین بایزید بسطامی در آن تولد شیخ ابوالحسن خرقانی را در 100 سال بعد از حیات خود به مردم مژده داده بود.
به گفته کارشناسان حوزه گردشگری این شهر در طول سال پذیرای گردشگران زیادی از نقاط مختلف کشور و حتی خارج از کشور است و همه ساله گردشگرانی از کشورهای همسایه مانند پاکستان و کشورهای آسیای میانه از این شهر تاریخی مذهبی دیدن می‌کنند.
بیشتر بناهای تاریخی شهر بسطام ، در دوره های قبل از سلجوقی تا قاجار ساخته شده و شامل بقعه متبرکه امام زاده محمدبن جعفر صادق(ع) و آرامگاه بایزید بسطامی، صومعه بایزید، مسجد بایزید و ایوان الجایتو، آرامگاه غازان، مسجد و منار سلجوقی و مسجد جامع و برج کاشانه و مدرسه شاهرخیه است.
این بناها از معماری زیبا و جالبی برخوردارند، به عنوان مثال گچ بری‌های ارزنده ای در دو محراب یکی در مسجد جامع و دیگری در مسجد مجموعه بایزید قرار دارد که در نوع خود، شاهکار گچبری محسوب می‌شوند.
بایزید بسطامی ملقب به سلطان العارفین بزرگ ترین عارف قرن سوم هجری و از بزرگان اهل تصوف است که در حدود سال های 161 تا234 ه.ق می زیسته است و آرامگاه وی اکنون زیارتگاره بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی است.
*** 9 هزار سال تاریخ در دل تپه‌های بسطام
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود در رابطه با سابقه تاریخی بسطام می‌گوید: بر اساس کاوش‌های صورت گرفته در تپه باستانی سنگ چخماق، پیشینه سکونت در این منطقه بین هفت تا 9 هزار سال تخمین زده شده است.
حمیدرضا حسنی در گفت و گو با ایرنا با اشاره به آثار تاریخی به یادگار مانده در بسطام و .با بیان این که نوع معماری، گچ‌بری و کاشی‌کاری‌های به کار رفته در مجموعه بناهای بسطام جزء آثار ارزشمند و منحصربه‌فرد ایران است، افزود : مجموعه تاریخی بسطام، آثاری از دوران سلجوقی به بعد را شامل می‌شود و در کنار آن مرقد و خانقاه «ابویزید طیفور بی عیسی بن سروشان بسطام» ملقب به «سلطان العارفین » از عرفای نامی و مشهور ایران در قرن سوم هجری قمری قرار دارند.
در زمان حاضر مرقد بایزید بسطامی چیزی جز یک قبر ساده در گوشه جنوبی و درمجاورت گنبد و ایوان غازان خان نیست ، این مقبره در سفر بهمن ماه 94 رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور به استان سمنان و شهرستان بسطام به شکل و شمایل فعلی در آمد که حاکی از سادگی و بی پیرایگی بایزید بسطامی است.
مسعود سلطانی فر در بازدید از مجموعه تاریخی بسطام در سال گذشته با بیان این که این آرامگاه در شأن این عارف و مجموعه تاریخی بسطام نیست، گفت: از آرامگاه بایزید انتظار ساختمانی مانند امامزاده را داشتم ولی با ترکیبی که بیشتر شبیه دکه روزنامه فروشی است مواجه شدم.
پس از این سخنان، با اجرای طرح ضربتی آرامگاه بسطامی با جمع‌آوری حصار فلزی و سکوی الحاقی، اجرای سکوسازی با سنگ تیشه‌ای، اجرای سنگ قبر از جنس کریستال و مرمر و حکاکی روی سنگ قبر، مرمت و بهسازی شد.
نام بایزید بسطامی توسط استاد غلامحسین امیرخانی استاد برجسته خط ایرانی، بر روی سنگ قبر جدید نقر شده است.
علاوه بر مقبره بایزید بسطامی، مجموعه تاریخی بسطام شامل بخش های مهمی از جمله خانقاه بایزید، رواق صفوی، منار بسطام ، مسجد بایزید بسطامی، مسجد بسطام ، امامزاده محمد، برج کاشانه، گنبد غازان خان و مدرسه شاهرخیه است.
این مجموعه در تاریخ 15/10/1310 به شماره 68 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و اکنون پرونده ثبت در فهرست جهانی آن در حال تهیه است.
*** خانقاه یا صومعه بایزید
این خانقاه در سمت غربی آرامگاه وی واقع است و شامل سه اتاق کوچک متصل به هم با سقف‌های کوتاه است.
در بخشی از بنای محراب گچبری زیبایی وجود دارد و بر بالای کتیبه ورودی به اتاق دوم تاریخ 702 ه – ق به چشم می‌خورد.
***رواق:
رئیس اداره میراث فرهنگی شاهرود در رابطه با رواق مجموعه تاریخی بسطام گفت: یکی از اقداماتی که در دوره صفویه جلوی در مجموعه تاریخی بسطام صورت گرفت،تبدیل حیاط ما بین مسجد دوم بایزید و آرامگاه امامزاده محمد به یک فضای مستور است که 'رواق' نامیده شد، پس از احداث ایوان ورودی امامزاده (ایوان جنوبی) در سمت شرق بین مسجد بایزید و ایوان ورودی و وسط منار دیواری ساخته می‌شود و با استفاده از فضاهای موجود بین مسجد بایزید و آرامگاه امامزاده مسقف می‌شود.
***منار بسطام
حسنی یادآور شد: این منار در سمت مشرق مسجد بایزید و متصل به آن قرار گرفته و تاریخ بنای آن در دوره سلجوقی است. این مناره 14 متر ارتفاع دارد.
***مسجد بایزید بسطامی
وی با بیان این که مسجد بایزید بسطامی در کنار امامزاده محمد در مجموعه تاریخی بایزید بسطامی واقع شده و تاریخ ساخت آن به قرن ششم و هفتم ه- ق بر می‌گردد، گفت: این بنا از دو قسمت متمایز مردانه و زنانه با دو شبستان تشکیل شده است.
*** امامزاده محمد(ع)
یکی از بخش‌های مهم مجموعه تاریخی بسطام، امامزاده محمد است، امامزاده در جنوب صحن مجموعه واقع و مدفن یکی از فرزندان امام صادق (ع) است.
بنای امامزاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن است، بنای اولیه بقعه مربوطه به غازان خان (703-670 ه – ق) و تعمیرات آن مربوط به دوره الجایتو است، در قسمت بالای ایوان کتیبه ای با گچبری های ظریف و یک ردیف مقرنس ساده به چشم می‌خورد.
سقف ایوان نیم گنبد است که از دو گوشواره تشکیل شده و شامل نقاشی‌هایی به شکل ستاره های شش پر است. مناره های حرم نیز از کاشی های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه ای با حاشیه ای از کاشی های گلدار پوشیده شده است.
***گنبد غازان خان
گنبد غازان خان نیز به صورت منفرد و با نقشه مربع در مقبره بایزید و در کنار صحن مجموعه قرار دارد. بر بالای بنا، گنبد مخروطی شکلی قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فیروزه ای است.
***ایوان غربی صحن
ایوان غربی در کنار گنبد غازان خان قرار دارد، محوطه ایوان کوچک و به صورت بن بست دارای تزئیناتی شبیه سر در ورودی دالان الجایتو است و آجر چینی آن شبیه نقش دالان ورودی است با این تفاوت که در این ایوان از سفال بی لعاب استفاده شده است.
*** دالان و ایوان الجایتو
این دالان در جلوی در شرقی مجموعه قرار دارد و از دوران سلطان الجایتو ساخته شده است.
این دالان شامل دو قسمت سردر و دالان ورودی به صحن امامزاده محمد است، در بالا و سر در، کاشی های معرق فیروزه ای به کار رفته و بر روی بعضی کاشی ها ، چهار مرتبه کلمه (علی) به شکل خاص در قالب طرح مربع نقش شده است. سطوح همه دیوارها به جز مقرنس های گچی سقف ایوان با طرح های سفالی لعابدار پوشیده شده است.
***برج کاشانه:
این برج بلند در قسمت جنوب شرقی مسجد جامع شهر بسطام قرار دارد که به نام 'کاشانه' معروف است،ارتفاع این برج از داخل 24 متر و از بیرون 20 متر است، در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمۀ بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی خوانده می‌شود.
رئیس اداره میراث فرهنگی شاهرود با بیان این که تاریخ ساخت این برج به درستی مشخص نیست، گفت : به عقیده عده ای این برج قبل از اسلام آتشکده زرتشتیان بوده است اما بعضی از مشرق شناسان از جمله 'گدار' بر این باورند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده است و به مرور زمان و کاشانه شده است.
***مسجد جامع بسطام
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود در رابطه با مسجد جامع بسطام نیز گفت: این مسجد در جنوب مجموعه تاریخی بایزید بسطامی قرار گرفته و توسط غازان خان در بین سالهای 700 تا 706 ه -ق ساخته شده است.
بر ایوان مرکزی محراب گچبری زیبائی دیده می شود که دارای کتیبه های قرآنی است و تاریخ کتیبه های ایوان به سال 706 ه – ق می رسد.
***محراب مسجد جامع بسطام
محراب مسجد جامع بسطام 700 سال قدمت دارد و در سالهای اخیر تمبر این محراب نیز در محل مجموعه تاریخی بسطام رونمایی شده است.
***حمام تاریخی بسطام
این حمام در جنوب شرقی مدرسه شاهرخیه قرار دارد، حمام بسطام در دوره قاجار ساخته شده و جزء مجموعه تاریخی بسطام محسوب می‌شود.
***اقدامات مرمتی
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود در رابطه با اقدامات مرمتی انجام شده برای حفظ و نگهداری این مجموعه تاریخی – مذهبی گفت: تا کنون و در چند مرحله کار مرمت و بازسازی بافت تاریخی بسطام و مجموعه تاریخی این شهر انجام شده است.
حسنی به ایرنا افزود: جمع آوری کف، اجرای زیرسازی و آجر فرش، انجام سنگفرش با سنگ قلوه، اجرای ازاره های( قسمتی از دیوار اطاق یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین باشد) آجری و نورپردازی قسمت هایی از کوچه مسجد جامع بسطام از جمله اقدامات انجام شده برای بهسازی بافت بسطام است.
وی به مرمت مسجد ایلخانی مجموعه تاریخی بسطام اشاره کرد و گفت: در این راستا کار خاکبرداری و سبک سازی، انجام دو لایه کاهگل بام مسجد ایلخانی (کاهگل ضخیم و نازک) و نیز انجام عملیات بندکشی محوطه مجموعه تاریخی بسطام انجام شده است.
حسنی با اشاره به انجام مرمت بخشی از برج و باروی تاریخی بسطام گفت: برداشت اندود کاهگل و پی فرسوده بارو، پی‌بندی مجدد بارو، دوخت و دوز ترک‌های یکی از برج‌ها، اجرای مجدد بارو با خشت خام به همراه ملات کاهگل از جمله اقدامات مرمتی انجام شده در قسمت‌هایی از برج و باروی تاریخی بسطام است.
وی با اشاره به مرمت حمام تاریخی شهر نمونه گردشگری بسطام، افزود: برداشت لایه‌های سیمان، آسفالت و سبک سازی، دوغاب ریزی گچ، برداشت الحاقات و ایزولاسیون پشت بام از جمله اقدامات انجام شده برای مرمت حمام بسطام است.
***ثبت جهانی بسطام
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان نیز در پاسخ به این سوال که آیا مجموعه بسطام در فهرست میراث جهانی به ثبت می رسد، گفت: به دنبال ثبت مجموعه بسطام در فهرست میراث جهانی هستیم.
حسین خواجه بیدختی به ایرنا گفت : مقدمات ثبت جهانی بسطام فراهم شده و به زودی مجوز راه اندازی پایگاه پژوهشی مجموعه فرهنگی تاریخی بسطام اخذ می شود.
معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور نیز در سفر به بسطام گفته است: با هدف ثبت جهانی منظور و بهبود شرایط مجموعه تاریخی بایزید بسطامی مجموعه تاریخی بایزید بسطامی، طرح ساماندهی این مجموعه اجرایی می‌شود.
مسعود سلطانی فر قول داده است طرح جامع ساماندهی این مجموعه با استفاده از مشاوران توانمند و با اختصاص ردیف مشترک ملی و استانی عملیاتی شود.
وی تاکید کرده است که ساماندهی این مجموعه نیازمند همت، تفاهم و مشارکت مسئولان استان سمنان و شهرستان شاهرود دارد.
***بایزید بسطامی کیست؟
ابویزید طیفور عیسی بن آدم بن عیسی علی بسطامی از نامدار ترین عارفان ایرانی است که به دلیل اعتبار و مقامی که در میان عارفان دارد به او لقب 'سلطان العارفین' داده اند.
سروشان که در ابتدا از زردشتیان بسطام بوده و بعدها مسلمان می شود، جد بایزید بسطامی بوده است.
در میان صوفیان ایرانی بایزید از نخستین کسانی است که به نویسندگی و به قولی شاعری پرداخته است امام محمد غزالی در قرن پنجم از آثار او استفاده کرده است.
وی پایه گذار مکتب جدیدی در عرفان ایران شد که بعد از او به وسیله حلاج، خرقانی، ابوالخیر و محی الدین عربی در قرن های بعد به سر حد کمال رسیده و پایه گذار حکمت اشراق به شیوه ای نو به نام نهضت عرفانی ایران است.
یکی از سنت شکنی‌های والای بایزید حمایت از حیوانات است که در قرن دوم و سوم هجری به حمایت از حیوانات (قربانی )از انجام فریضه حج سر باز زد.
از جمله ویژگیهای او ایثار مطلق در مال است، گفته اند: مسلمان متمکنی در بسطام از بایزید سؤال کرد: حد نصاب زکات مال چقدر است؟ بایزید از او پرسید: زکات مال تو یا زکات مال من؟ آن شخص جواب داد:مگر فرق می کند، گفت: آری اگر زکات مال تو باشد طبق مقررات شرع چنین است( هر دویست درم پنج درم و...) اگر زکات مال من باشد همه مالم به درویش مستحق تعلق دارد و این در حالی بود که بایزید ضمن اشتغال به کار زراعت و دامداری به ارشاد خلق به سوی کمالات معنوی می پرداخت.
درک و فهم بسطامی مانند بسیاری از دیگر عرفا، از سطح عوام خارج بود و به همین دلیل مردم بسطام با او مخالفت می کردند و گفته شده که هفت بار وی را از بسطام بیرون کردند. یک بار که او را از شهر بیرون می‌کردند پرسید: جرم من چیست ؟ پاسخ دادند : تو کافری و گفت : خوشا به حال مردم شهری که کافرش من باشم.
بایزید در بسطام خانقاه و مسجد داشت و مریدان از اطراف به دیدنش می شتافتند اما بایزید در بین مریدان خویش به برادر زاده اش ابوموسی علاقه دیگری داشت.
به روایت سهلکی بایزید از احوال و اسرار خود آنچه را از دیگران پنهان می‌داشت، پیش برادر زاده اش آشکار می‌کرد، می‌گویند ابو موسی در موقع مرگ گفته بود: چهارصد سخن از بایزید به گور می برم که هیچکس را اهل آن ندیدم که با وی گویم.
در بین فرمانروایان ایران، ایلخان مغول بویژه غازان و برادرش سلطان محمد خدابنده (اولجاتیو )‌که هر دو مسلمان شده بودند به بایزید ارادت ویژه ای داشتند به طوری که غازان خان، ساختمان های با شکوه در بسطام بنا کرد که تاکنون پا بر جاست و سلطان محمد خدابنده نیز چهار فرزند خود را به ترتیب بسطام ، بایزید ، طیفور و ابو سعید نامگذاری کرده است .
بایزید در اوائل عمر خود به اقصی نقاط ایران و عربستان و شام سفر کرد و در هر جائی چیزی می آموخت.
ادبیات فارسی ابتکار گفت و شنود دو جانبه بدون تکلف روح با خدا را به صورت تک گفتاری که همان مناجات باشد را مدیون سلطان العارفین با یزید بسطامی است که از طریق شیخ ابو الحسن خرقانی همشهری و مرید بایزید به خواجه عبد الله انصاری و سپس به سعدی و دیگر نویسندگان ایرانی به صورت نثر هنر مندانه مسجع منتقل شده و کمال یافته است .
از 'شقیق بلخی ' نقل شده است که بایزید 113 نفر از شیوخ و بزرگان را خدمت کرد و سرانجام به ملازمت حضرت ' امام جعفر صادق' (ع) درآمد. روزی حضرت فرمودند:' کتاب را از طاقچه بیاور' بایزید عرض کرد: ' طاقچه کجاست؟' حضرت فرمودند: ' در این خانه طاقچه ندیدی؟' بایزید گفت: ' من برای دیدن خانه و طاقچه نیامده ام بلکه جهت دیدن طاق ابروی آن قبله اولیاء آمده ام '، حضرت فرمودند:‌' بایزید کار تو تمام است ؛ باید به ولایت خود رفته خلق را ارشاد نموده مردم را به راه حق دعوت نمایی.'و یکی از فرزندان خود را همراه او به بسطام فرستادند.
بر این اساس عده ای معتقدند که مقبره 'امامزاده محمد ' که در جوار قبر بایزید واقع است همان فرزند' امام جعفر صادق (ع)' است که پیش از بایزید وفات یافته است.
***مقام بایزید بسطامی به لطف دعای مادر
بسیاری، یافتن مقام والای خداشناسی بایزید بسطامی را به لطف دعای مادر وی می‌دانند، آن طور که تذکرة الاولیاء عطار نیشابوری آمده است: نقل است که چون بایزید بسطامی را مادرش به دبیرستان فرستاد چون به سوره لقمان رسید و به این آیت رسید: «ان اشکر لی ولو الدیک» خدا می‌گوید مرا خدمت کن و شکری گوی و مادر و پدر را خدمت کن و شکر گوی، استاد معنی این آیت می‌گفت. بایزید که آن را بشنید بر دل او کار کرد، لوح بنهاد و گفت: «استاد مرا دستوری (اجازه) ده تا به خانه روم و سخنی با مادر بگویم.» استاد دستوری داد، بایزید به خانه آمد، مادر گفت: «یا طیفور (نام بایزید بسطامی) به چه آمدی؟ مگر هدیه‌ای آورده‌اند و یا عذری افتاده است.» گفت «نه، که به آیتی رسیدم که حق می‌فرماید ما را به خدمت خویش و خدمت تو، من در دو خانه کدخدایی نتوانم کرد، یا از خدایم در خواه تا همه آن تو باشم و یا در کار خدایم کن، تا همه با وی باشم.» مادر گفت: «ای پسر تو را در کار خدای کردم و حق خویشتن به تو بخشیدم، برو و خدای را باش.»
شیخ بایزید گفت، آن کار که بازپسین کارها می‌دانستم پیشین همه بود و آن رضای والده بود و گفت: آن چه در جمله‌ی ریاضت و مجاهدت و غربت و خدمت می جستم در آن یافتم که شب والده از من آب خواست، برفتم تا آب آورم. در کوزه آب نبود و بر سبو رفتم، نبود، به جوی رفتم آب آوردم. چون باز آمدم در خواب شده بود. شبی سرد بود، کوزه بر دست می‌داشتم، چون از خواب درآمد آگاه شد. آب خورد و مرا دعا کرد که دید کوزه در دست من فسرده(یخ زده) بود گفت: «چرا از دست ننهادی(زمین نگذاشتی).» گفتم: «ترسیدم که بیدار شوی و من حاضر نباشم.»
***از جملات قصار بایزید بسطامی:
- یک ذره حلاوت معرفت در دلی به از هزار قصر در فردوس اعلی
-محال باشد که کسی حق را شناسد و دوستش ندارد
-چهل سال روی به خلق آوردم و ایشان را به حق خواندم کسی مرا اجابت نکرد روی از ایشان بگردانیدم و قصد حضرت کردم همه را پیش از خود آنجا یافتم .
-گفتند : بر سر آب می‌روی، گفت: چوب پاره نیز بر سر آب می‌رود. گفتند: در هوا می‌پری، گفت: مرغ نیز در هوا می پرد. گفتند: به شبی به کعبه می روی ؟ گفت: جادوئی نیز در شبی از هند به دماوند می رود. گفتند : پس کار مردان چیست ؟ گفت: آنکه دل در کس نبندد بجز خدای .
-مرید من آنست که بر کناره دوزخ بایستد و هر که را خواهند به دوزخ برند دستش گیرد و به بهشت فرستد و خود بجای او به دوزخ رود .
- و همچنین شخصی از او پرسید اسم اعظم کدامست، گفت: تو اسم اصغر را به من بنمای تا من اسم اعظم را به تو بنمایم یعنی اسماء حق همه عظیمند .
-نقل است که گفت: مردی در راه حج پیشم آمد پرسید : کجا میروی گفتم: حج گفت: چه داری گفتم: دویست درم گفت: بیا و به من ده که صاحب عیالم و هفت بار دور من گرد که حج تو آنست گفت: چنان کردم و باز گشتم .
-آنچه مراست از فضل اوست نه از فعل من و گفت: کمال درجه عارف سوزش او بود در محبت .
**در تذکره ها چند رباعی نیز به نام بایزید بسطامی ثبت شده است که یکی از آنها چنین است :
خواهی که رسی به کام بردار دو گام یک گام ز دنیا و دگر گام زکام
نیکو مثلی شنو ز پیر بسطام از دانه طمع ببر که رستی از دام
***آزادزیست و آرامگاهش نمادی است از آزادگی اش
وفات بایزید بسطامی در بسطام اتفاق افتاد و در همانجا به خاک سپرده شد. مدفن این عارف والا نظر در طی یکهزار و 194 سال بدون هیچ ساختمان و بارگاهی در هوای آزاد به صورت قبر عادی در بسطام همواره زیارتگاه خاصان و مرشدان جهان بوده است.
گفته شده غازان خان پادشاه دوران ایلخان مغول( 703-607 هجری قمری) گنبدی در جوار امامزاده محمد بسطام بنا کرد و خیال داشت جسد بایزید را به آن محل انتقال دهد ولی شبی بایزید را به خواب دید که از تصمیم وی ناراضی است و از او درخواست دارد که از انجام این عمل خودداری کند، غازان خان با دیدن این خواب از این کار منصرف شد.
مجموعه تاریخی بایزید بسطامی ، مجموعه ای از آثار متعدد تاریخی، مذهبی و عرفانی، همه را با هم دارد که در واقع مصداق این قول شهریار شعر ایران است: آنچه خوبان همه دارند، تو تنها داری.
7342/6026/