افسانه جنگ چله‌ها...

پاییز هزار رنگ می‌رود و زمستان سپیدرنگ از راه می‌رسد و در این میان، شبی است بلند و پر از رمز و راز که "چلّه" می‌خوانندش.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)- منطقه خراسان، شب چلّه در کاشمر همچون دیگر مناطق ایران، نزد خانواده‌ها با اهمیت بوده و مردم نیز از هفته قبل در تدارک مهمانی -هر چند کوچک- و خرید مایحتاج و تنقلات مخصوص این شب هستند.

شب اول دی‌ماه که شب اول چله بزرگ زمستان است و تا دهم بهمن ادامه خواهد داشت، چهل روز است و این نخستین شبی است که در آن مردم فصل پاییز را پشت سر گذاشته و می‌خواهند با فصل سرد زمستان روبه‌رو شوند و چون بلندترین شب سال است.

در کاشمر و اکثر روستاهای آن آداب و رسومی وجود دارد که خوشبختانه هنوز این آداب و رسوم کم و بیش به اجرا درمی‌آیند؛ یکی از این آیین‌ها "شب چلّگی" تازه دامادها به عروس در شب یلدا است.

در همین خصوص، یک پژوهشگر فرهنگ بومی منطقه کاشمر در گفت‌وگو با ایسنا گفت: در یک رسم دیرینه، جوانی که داماد شده در اولین شب یلدا پس از ازدواج با خرید مقداری میوه به همراه کادو به عنوان شب چلگی به همراه خانواده خود و با آئینی خاص به منزل عروس می‌رود.

محمد کریمی با بیان اینکه در سال‌های دور و در روز آخر آذرماه که به شب یلدا (شب چله) معروف است، از سوی خانواده داماد برای عروس خنچه (خوانچه) می‌برند، گفت: این خوانچه از هفت سینی با هفت پارچه الوان تشکیل شده که در هر یک از سینی‌ها هندوانه، سیب سرخ، گلابی، انار، برنج و گوشت، لباس (پیراهن یا چادر) و در سینی آخری گردنبند یا انگشتری طلا گذاشته می‌شود و این هفت‌ سینی را هفت نفر روی سر گذاشته و به خانه عروس می‌برند که به این هفت سینی شب چلگی می‌گویند.

وی افزود: در مقابل منزل عروس اسپند دود می‌کنند و فردی جا افتاده و خوش‌صدا این کلمات را می‌خواند: "سبز است سپند، سبزه کار است سپند، سر رشته صد هزار کار است سپند، می‌سوخت نبی سپند از بهر گزند، چشم بد خلق را نجات است سپند".

این مراسم اگرچه هنوز در روستاهای شهرستان به همین سبک برگزار می‌شود، اما در شهر شیوه آن تغییر یافته و خانواده داماد بدون سینی و آیین قدیمی این کار را انجام می‌دهند.

شب چله هندوانه‌ بخوری، جگرت لک برنمی‌دارد

وی با اشاره به اینکه مردم کاشمر عقیده دارند هر یک از میوه‌ها خواص مخصوص دارد و هر نوع میوه‌ای را در شب چله بخورند خواص و فایده آن تا سال آینده همان‌وقت در بدن آنها خواهد ماند و آنان را از گزند بسیاری از حشرات و جانوران و حتی بعضی از بیماری‌ها هم حفظ خواهد کرد، بیان کرد: در روستاها از میوه‌ها، از هندوانه بیش از میوه‌های دیگر مورد توجه بوده و هست و قبل از این که فصل این میوه تمام شود، روستاییان چند هندوانه بالای کاه می‌گذارند تا سالم بماند و یا اینکه در تور کرده و از سقف اتاق یا زیر زمین برای شب چله آویزان می‌کنند.

کریمی اظهار کرد: برای هندوانه خواص زیادی ذکر می‌کنند و عقیده دارند که هندوانه گرمی مغز و سوزندگی جگر را دفع کرده و عقیده دارند هر کس در شب چله هندوانه بخورد، جگرش لک برنمی‌دارد و در تابستان سال بعد گرما در او تاثیر نخواهد کرد و اگر کرم روده داشته باشد، کرم روده دفع خواهد گردید.

وی از انار، گلابی، بِه و هویچ از دیگر میوه‌های دیگر شب چله نام برد و گفت: کاشمری‌ها معتقدند هر کس این میوه‌ها را در شب چله بخورد، از نیش عقرب و زنبور در امان خواهد بود.همچنین هر کس در شب چله انگور بخورد، گرمازده نخواهد شد و اگر حلوا ارده بخورد درد چشم نمی‌گیرد، اگر سیر ترشی بخورد تا سال آینده درد مفاصل نخواهد گرفت.

وی افزود: روستاییان کاشمری همان‌طور که به پیشواز ماه محرم و ماه رمضان و عید نوروز می‌روند، به استقبال زمستان هم می‌روند. به این شرح: گل اندود کردن پشت‌بام‌های اتاق و آغل و طویله گوسفند و گاو که در کاشمر به گل اندود کردن "کاه گِل" می‌گویند؛ بردن گندم و جو به آسیاب و آرد کردن آنها برای زمستان خود و دام‌ها؛ آوردن کاه و علوفه و یونجه برای دام‌ها و ذخیره علوفه برای زمستان، به‌خصوص روزهای بارانی و برفی؛ خریداری ذغال و نفت برای کرسی و چراغ؛ آوردن کنده و شاخه و بوته برای پختن نان و گرم شدن؛ رفتن به شهر و یا فروشگاه‌های تعاونی روستایی و خریداری قند و چای و کبریت و روغن و لباس گرم و کفش و کلاه؛

کشتن گوسفندهای پرواری و قرمه کردن گوشت آنها برای طول زمستان؛ آماده کردن طویله و آغل و تهیه آخور برای دام‌ها و گاو.

این پژوهشگر بومی منطقه کاشمر در ادامه افزود: جوانان و نوجوانان و حتی مردها، چون روز کوتاه و سرد است و شب‌ها بلند، به صورت دسته‌جمعی با هم قرار می‌گذارند که هر شب به خانه یکی بروند. به هر خانه که رفتند به‌طور معمول بزرگ خانواده پدر یا پدربزرگ هم هست.

وی اظهار کرد: ضمن شب‌نشینی داشتن، مشکلات خودشان را با مردهای بزرگ در میان می‌گذارند و مشکلات اکثرأ حل می‌شود و گاهی هم مردهای بزرگ می‌گویند شما که جمع شده‌اید بیاید حمد و سوره و نمازتان را بخوانید تا ما یاد بگیریم؛ یکی یکی می‌خوانند و هر کجا غلط خواندند، بزرگی توضیحات لازم را می‌دهد و به بهانه شب‌نشینی، نماز، وضو، غسل و مسائل شرعی را یاد می‌گیرند.

این پژوهشگر بومی عنوان کرد: چنانچه یکی از این جمع کاری داشته باشد، چه در ده و یا در صحرا با او قرار همکاری می‌گذارند. به عنوان مثال اگر بخواهد پشت بام خانه‌اش را گل‌اندود کند، همه دوستان تعاون و همکاری می‌کنند و پشت بام را گل‌اندود می‌کنند و اگر کار دیگر هم باشد، همین تعاون و همکاری بین دوستان است.

وی افزود: چله بزرگ که تمام شد، اول چله کوچک اگر برف و باران آمد و رعد و برق بود، می‌گویند جنگ چله‌هاست و چله کوچک با غضب وارد شده و می‌گوید تو چله بزرگ نتوانستی کاری بکنی، حالا مرا ببین، به سر آدمیزادها چه می‌آورم و در همین 20 روز چنان برف و باران و یخبندانی درست کنم که تمام پیرزن‌ها و پیرمردها را گوشه‌نشین کنم و پای منقل و کرسی و بخاری بنشانم؛ تمام کوزه‌ها را خواهم ترکاند، چه آب داشته باشد یا شیره و سرکه و یا روغن. چله بزرگ می‌گوید نمی‌خواهم این همه لاف بزنی هر چه قدرت داشته باشی، عمر تو 20 روز است و پشت تو به ماه نوروز و بهار است!

کریمی یادآور شد؛ شب‌نشینی شب چله مردم کاشمر نیز با نی‌نوازی و دوبیتی‌خوانی همراه بوده است، بدین ترتیب که اگر کسی نواختن نی را بلد بود، نی می‌زد و شخص خوش‌صدای مجلس نیز دوبیتی می‌خواند که به این خواندن کلّه فریادی هم می‌گفتند.

در کاشمر نیز دیوان حافظ، طوفان کربلا، مختارنامه، امیر ارسلان، امیر حمزه و یوسف و زلیخا رونق داشت. آغاز کتابخوانی اگرچه در شب یلدا بود، اما ادامه آن در شب‌های بعد، بخشی از شب‌نشینی مردم را به خود اختصاص داده بود.

مراسم کفی کردن

کریمی بیان کرد: کفی کردن، درست کردن کف توسط ریشه‌ گیاهی به نام بیخ است که آن را خوب در آب به هم می‌زنند تا کف به دست آید. کف به دست آمده را در شب یلدا یا در شب‌های زمستان به درب خانه دوستان، همسایگان و یا اقوام می‌برند. به این ترتیب که در می‌زنند و به محض اینکه در باز شد کف را داخل خانه می‌گذارند و فرار می‌کنند و بیشتر در شب‌های تاریک این کار را می‌کنند تا دیده و شناخته نشوند!

وی ادامه داد: در این موقع تا صاحب خانه کف را دید، سریع باید به دنبال آنها بدود و آنها را بگیرد، اگر نتواند آنها را بگیرد، باخته است و باید یک دعوتی مفصل برای آنان در نظر بگیرد و آنها را دعوت کند و یک وعده ناهار یا شام به آنها بدهد ولی اگر بتواند آنها را بگیرد باید با ذغال آنها را سیاه کند و اگر با ذغال سیاه شوند، آنها باید صاحب‌خانه را به نهار یا شام مفصلی دعوت کنند. این مراسم یکی از سرگرمی‌های جوانان روستاها مخصوصاً روستاهای کوهسرخ کاشمر در شب‌های سرد زمستان است.

انتهای پیام