مسجد جامع سجاس تلفیقی از طرح‌های اسلیمی دوره‌های سلجوقی و ایلخانی

سجاس یکی از شهر های خدابنده محسوب می شود که در ۱۲ کیلومتری شمال غربی شهرستان خدابنده در کنار رودخانه سجاسرود در قسمت جنوبی استان زنجان قرار دارد .

ازسلطانیه ۵۰ کیلومتر که به سمت جنوب حرکت کنیم از سمت راست راهی منشعب می شود که با طی کردن ۶ کیلومتر به سجاس می رسیم این منطقه دارای آب وهوایی معتدل در موسم بهار و دارای زمستانی سردو خشک است.

به خاطر سرسبز بودن و داشتن آب و هوایی مناسب در فصول بهار و تابستان مغولان این منطقه را به عنوان منطقه ییلاقی برای خود و لشکریانشان انتخاب کرده و در چادر های مزین در اینجا اردو میزدند که گاهی تعداد آنها به ۴۰۰ چادر میرسید .   

مسجد جامع سجاس

این مسجد در جنوب غربی شهر فعلی سجاس و در نزدیک رودخانه سجاسرود قرار دارد در زمان حال به جمعه مسجد معروف است که یکی از آثار تاریخی برجسته منطقه به شمار می رود. پلان این بنا به شکل مربع از بناهای چهار طاقی همراه با گنبدی تقریبا تخم مرغی شکل به سبک شبستان بزرگ گنبد دار که جرز های چهارگانه سنگینی گنبد را بر عهده گرفته اند ساخته شده است.

کارشناس ارشد باستان شناسی  در این خصوص  به خبرنگار مهر گفت: این بنا به شکل چهار گوش و دارای ابعادی به طول ۱۱ متر از بیرون و ضخامت دیوار های آن حدود ۱/۵ متر است که دو مدخل ورودی در سمت غرب بنا دارد که فاصله آنها از هم ۱/۵ متر است که احتمالا به حیاط یا بیرون باز می شده است قرینه آنها درضلع شرقی نیز موجود است.

علی نقدی افزود: این بنا تماما از آجر و خشت همرا با ملاط  وگچ  وخاک ساخته شده بطوری که قسمت خارجی بنا از آجرهایی به ابعاد ۱۰*۲۰*۲۰ سانتیمتر به طور ساده و یکنواخت ساخته شده  و پی بنا به نقل از اهالی از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده و از کف فعلی به اندازه ۵ سانتیمتر پایین است کف از آجرهای چهار گوش مفروش است .

وی ادامه داد: بیرون بنا با آجر نماکاری شده  که با ملاط و ساروج بند کشی شده است .ارتفاع فعلی بنا از کف زمین تا شروع گوشواره ها در چهار گوشه بنا در حدود ۷ متر و ارتفاع کنبد گشواره تا پای گنبد تقریبا ۲ متر و در گوشه های بنا به طرز جالبی جهت ایجاد چند ضلعی  ودر نتیجه تشکیل فرم دایره جهت ایجاد گنبد تو رفتگی هایی را ایجاد کرده است و ارتفاع گنبد تقریبا به ۴ متر می رسد .ارتفاع کل بنا از کف زمین حدود ۱۴ متر است.

نقدی افزود: با توجه به سبک معماری این بنا را به دوره سلجوقی نسبت می دهند ولی در نزدیکی محراب یک قسمت کوچکی از نمای آجر کاری ریخته شده و در پشت این لایه نمای دیگری با تزئین مخصوص خود که با دیوار اصلی بنا ساخته شده که احتمالا این رویه اصلی دیوار بوده است که رویه دوم بعدها با ملاط گچ و آجر با تزئینی که کاملا با آن فرق دارد کار شده است.

بنابراین با توجه به تزئینات دیوار زیری و کنده شدن محراب در ضخامت دیوار در زمانهای بعدی احتمالا این بنا به دوره سلجوقی مربوط نبوده بلکه ممکن است مربوط به دوره ساسانی باشد که در آن زمان این مکان آتشکده بوده که در دوره سلجوقی آن را به مسجد تبدیل کرده اند.

نقدی افزود: این بنا از داخل به شکل چهار گوش  که چهار گوشه آن چهار فیلپوش  مشابه  هم  جهت ایجاد گنبد بر روی جرزهای چهار گانه استوار گردیده ،پا طاق فیلپوشها بر روی تخته قطور احتمالا از جنس درخت سنجد و یا گردو  است که با مواد مخصوص اشباع شده مپلپی شکل که با دیوار زاویه ۴۵ درجه می سازد قرار گرفته است .

وی گفت: چهار فیلپوش در حد فاصل آنها و چهار طاق نما ها متنا وبا قرار گرفته اند.با قوس ۵ و۷ پلان مربع را جهت نشاندن گنبدمدور آماده ساخته است .بالای فیلپوشها طاق نما های زیبایی قطار بندی شده که بدینو سیله گردی کامل را جهت اجرای عرقچین گنبد فراهم کرده است .

کارشناس ارشد باستان شناسی  گفت: قسمت داخل بنا تا حلقه گنبد با آجر نما ساخته شده واز ملاط ساروج بند کشی شده  است .جهت تزئین و نما سازی داخل مسجد از گچ بریها و کتیبه های بسیار ارزنده و قابل چشمگیر در قسمتهای مختلف بنا استفاده شده بطوریکه در داخل بنا ۴ کتیبه  دورتا دور بنا به چشم می خورد .

نقدی افزود: کتیبه نخست در ساقه گنبد است که سرتاسر ساقه گنبد  با اندازه ۴۰ سانتیمتر ایجاد شده  که با خط نسخ ابتدایی گچ بری شده   است و احتمالا همزمان با احداث بنا بوده است از قسمت بالای این خطوط تا انتهای گنبد هیچ نوع تزیین گچی و غیره به چشم نمی خورد ولی در بعضی جاها در قسمت داخلی آثار تزئینات گره ای گچبری جزئی به چشم می خورد .

وی افزود: قسمت دوم تزئینات مربوط به فیلپوشها است که به خط ثلث نوشته شده که این کتیبه با توجه به سبک نوشته احتمالا در دوران ایلخانی نوشته شده باشد. 

کارشناس ارشد باستان شناسی  گفت: در زیر فیلپوشها ۳ کتیبه بسیار جالب و ارزنه ای  که بزرگترین آنها به عرض حداقل ۵۰ سانتیمتر در گرداگرد مسجد روی گچ نوشته شده است.

نقدی افزود: متن کتیبه سوره مبارکه الملک آیه ۶۷ قرآن کریم است . این کتیبه با دو خط موازی از بالا و پایین محدود و محصور شده و با گچ بریهای بسیار زیبا و طرحهای اسلسمی پر کار در زمینه آبی دیده می شود . در بالای خطوط کتیبه کوچک دیگری به خط کوفی (مربوط به اوایل قرن ۵)دیده می شود .

وی ادامه داد: تزئینات گنبد از داخل منحصرا به نقش ستاره ایرانی محدود بوده که از آجر پدیدار گشته است .

کارشناس ارشد باستان شناسی  گفت: قرینه محراب در جرز های غربی و شرقی در حد فاصل در بزرگ ،تزئیناتی نظیر محراب (ولی بصورت خیلی ساده)صورت پذیرفته که به لحاظ تکمیل قرینه سازی اجرا شده است. 

نقدی افزود: قرینه محراب در جرز های غربی و شرقی در حد فاصل در بزرگ ،تزئیناتی نظیر محراب (ولی بصورت خیلی ساده)صورت پذیرفته که به لحاظ تکمیل قرینه سازی اجرا شده است. 

سنگ نوشته‌های سجاس

این سنگ نوشته ها سنگ مزارهایی هستند که از گورستان رفیعی سجاس جمع آوری و در حیاط مسجد ساماندهی شده اند . سنگ مزارها به صورت صندوقی و مربوط به دوره تیموری و صفوی هستند.

در این سنگ مزارها نقوش اسلیمی ،نقوش هندسی ،کتیبه هایی به خط نسخ به مضمون اشعار فارسی از سعدی و اشعار عربی دیده می شود . یعدادی از این سنگ نوشته ها دارای تاریخ  هستند از قبیل ۹۴۴ ه ق ،۸۴۴ ه ق ،۱۰۳۲، ه ق ۱۰۰۲ ه ق که نشانگر ساخت این سنگ مزارها در دوره تیموری و صفوی است .