گذری بر تاریخ بازارهای قدیمی بیرجند

بیرجند یکی از شهری تاریخی در خراسان‌جنوبی است که از قدیم‌الایام بازارهای معروفی داشته است این بازارها در دو قسمت شمال رود و جنوب رود بیرجند مستقر بوده­‌اند.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه‌ی خراسان‌جنوبی، هنگامی که وارد بازار مرکزی بیرجند که اکنون در خیابان جمهوری واقع است، می­‌شویم، دیدن کوچه­‌های تنگ و باریک با دیوارهای بلند و حجره­‌هایی کوچک، ذهن را به زمان­‌هایی می­‌برد که این بازار، باراندازی برای تجار و بازرگانان بود.

بازار سنتی بیرجند از بازارهای قدیمی خراسان‌جنوبی است که وجود دو کاروانسرای کهن با قدمت بیش از 300 سال گواه بر عمر طویل آن دارد.

این کاروانسراها غالباً دفاتر کار تجار و انبار کالا و مرکز خرید و فروش کالا بوده است. معماری سنتی و کوچه‌­های تنگ این بازار نشان می­‌دهد که اصالت و قدمت این بازار مثال­‌زدنی نیست.

امنیت، عاملی مهم برای تبدیل بیرجند به پایگاه تجاری بازرگانان همسایه

از دوره صفویه به‌ویژه در طی یک قرن گذشته به علت ایجاد امنیت و قرار داشتن بیرجند در مسیر چندین شهر موجب شده که این شهر پایگاه تجاری برای بازرگانان شهرهایی مثل کرمان، یزد، هرات، سیستان و چند شهر دیگر بوده و از رونق اقتصادی قابل توجهی برخوردار باشد.

از اوایل قرن بیستم نه تنها بیرجند محل تجمع بازرگانان ایرانی بوده، بلکه تجار هندی جهت بهبود مبادلات، بیرجند را انتخاب می­‌کردند و مبادلات و واردات کالاهایی مانند منسوجات پنبه‌ای و پشمی، قند و شکر و چای الزاماً از طریق بیرجند انجام می‌شد.

هم‌جواری این بازار با مرزهای کشورهای پاکستان، افغانستان و حتی هندوستان آن دوران باعث تبدیل شدن این بازار به بازار شاخص منطقه و شرق کشور شده است.

در آن دوران بازرگانان هندی به منظور تجارت ادویه هندی به بیرجند می‌آمدند و سالیان سال در بازار بیرجند اشتغال به کار داشتند.

این بازار در قدیم‌الایام عرصه‌ی خرید و فروش فرآورده‌های محلی مانند زعفران، گلیم، گیوه، گندم، جو، عدس، لوبیا، نخود، کتیرا و آنغوزه، ترنجبین، قارچ، توت خشک، برگه هلو و زردآلو نیز بوده است.

وجود حداقل 30 تاجر هندی که در بیرجند فعالیت داشتند، نشانه‌ی اهمیت روابط تجاری با هند است، در این داد و ستدها کالاهای بیرجند و شهرهای مجاور، شامل زعفران، زرشک، قالیچه، زیلو، جاجیم، گیو، خشکبار، زیره، پشم و کرک، گیاهان دارویی به ویژه آنغوزه با کالاهای هندی مبادله می‌شد.

25 بازار کوچک و بزرگ، جاذبه‌ی اقتصادی بیرجند برای حضور تجار

در قدیم‌الایام جمعاً 25 بازار یا بازارچه بزرگ و کوچک در بیرجند فعال بوده است.

بازارهای جنوب رود شامل بازار ملک یا حاجی ملک، بازار کلاه مال‌ها، بازار لب‌رود، بازار پنبه فروشان، بازار حاجی محمدحسن، بازار محسن‌زاده، بازار آراسته، بازار سرپوشیده، ته بازار، بازار لب ریخته، بازارچه کندی‌ها، بازار آهنگران، بازار حاجی محمد جعفر، بازار قیصریه، بازار کفش‌دوزها و بازار سراچ‌هاست.

بازار رنگرزها، بازار مسگران، بازار دباغان، بازار پاشنه‌سازان، بازار کفش ساده‌دوزان، بازار مستوفی و بازار دم قبرستان نیز از بازارهای شمال رود به شمار می­آمدند.

قیصریه در بازار بیرجند، مامنی برای بار تجار

بازار سرپوشیده از دیگر بازارهای بیرجند است. این بازار تنها بازار سرپوشیده آن زمان بود که از جنوب بازار آراسته آغاز می‌شد و آن را با یک زاویه قائمه به بازار آهنگران مرتبط می‌کرد.

بازار چهکندی‌ها نیز در جنوب ته بازار و موازی با آن بود و چون عده‌ای از اهالی چهکند در آن به کار پنبه‌زنی و فروختن پشم و پنبه و مو و کرک اشتغال داشتند، به این نام معروف شده بود.

وجود کاروانسراها در بیرجند که قدمت آنها به دوره‌های تاریخی زندیه صفویه و قاجاریه می‌رسد، به بازار رنگ و بوی دیگری می‌بخشد.

مجموعاً 16 کاروانسرای شهری وجود داشته که تعدادی از این کاروانسراها به عنوان دفاتر کار تجار و انبار کالا و مرکز خرید و فروش کالا بوده است.

قیصریه محلی در بازار بیرجند بوده که کسبه مختلف در آن به کسب و کار مشغول بوده‌اند و در آن کاروانسرایی برای بارهای تجاری و حمل و نقل آنها به نقاط مختلف وجود داشته است.

کاروانسرای چارختی‌ها، کاروانسرای محسن‌زاده، کاروانسرای وصل به مصلی، کاروانسرای ملا محمد مودی، کاروانسرای سادسی، کاروانسرای گازاری‌ها مقابل کاروانسرای محسن‌زاده، کاروانسرای اخوان، کاروانسرای مستوفی، کاروانسرای میرزا رضا، کاروانسرای شرکت برق، کاروانسرای خرازی، کاروانسرای شرکت نفت و کاروانسرای حاجی ملک از دیگر کاروانسراهای فعال در زمان‌های قدیم بوده که نقش موثری در حضور و فعالیت تجار و بازرگانان در بیرجند داشته‌اند.

گزارش از «عصمت برزجی»