تلاطم در شورای همکاری خلیج فارس

فاطمه محمدی:
قطر، چند ماهی است که خواب آرام را از شیخ نشین‌های محافظه کار گرفته است. تکروی های قطر در بحرانهای خاورمیانه سرانجام کار دست شیخ تمیم، امیر قطر داد، تا جایی که امروز حتی پچ پچ های اخراج این امیرنشین کوچک از شورای همکاری خلیج فارس نیز به گوش می رسد. عربستان سعودی، بحرین و امارات عربی متحده روز چهارشنبه تصمیم گرفتند به دلیل سیاستهای قطر که از اسلامگرایان تندرو در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا حمایت می کند، سفرای خود را از این کشور فرا خوانند. 

این اختلافات در حالی مطرح می شود که بسیاری از ناظران از تشدید تنش ها در شورای همکاری خلیج فارس و تغییر و تحولات در ساختار آن، به عنوان یکی از نهادهای مهم سیاسی در خاورمیانه خبر می دهند.

شورای همکاری های خلیج فارس
دو سال پس از انقلاب اسلامی ایران و در سال 1981 میلادی در زمان جنگ ایران و عراق،‌ شش کشور عرب حاشیه خلیج فارس که از این رخداد احساس خطر کردند و این شورا را تشکیل دادند. بر اساس آمار دبیرخانه شورای همکاری های خلیج فارس جمعیت این شش کشور مجموعا 47 میلیون نفر است که 23 میلیون نفر از آنان را اتباع خارجی تشکیل می دهند که تقریبا معادل 48 درصد از کل جمعیتشان را شامل می شود.
کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس روزانه 17.5 میلیون بشکه نفت خام که معادل پنچ درصد تولید جهانی و 55 درصد تولید سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) است، تولید می کنند.
درآمدهای نفتی این کشورها در سال 2013 میلادی حدود 740 ملیارد دلار بود که این رقم در برابر 680 میلیارد دلار از درآمد نفتی سال 2012 میلادی اندکی رشد داشته است.
بر اساس آمار سازمان جهانی اقتصاد میانگین درآمد سرانه هر فرد در این کشورها سالانه حدود 33 هزار دلار است.
در حوزه اقتصادی نیز اعضای شورا، دارای همکاریهای گسترده هستند، هرچند این تلاشها در بخشهای محوری خود چندان ثمربخش نبوده است؛ به ویژه که اقتصاد این کشورها به دلیل مشابهت ساختاری خیلی نمی توانند مکمل یکدیگر باشند. البته با وجود تلاشهای فراوان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس برای داشتن واحد پولی همسان، این تلاشها تاکنون ثمربخش نبوده است. چنانچه تلاشهای این شورا برای تشکیل اتحادیه گمرکی نیز تاکنون بی ثمر مانده است. همچنین کشورهای عضو این شورا تدابیری اندیشیده اند که اجازه می دهد شهروندان هر یک از این شش کشور بدون روادید سفر به کشورهای مختلف عضو سفر کنند و کالاهای گوناگون آزادانه میان این کشورها منتقل شوند.
شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس همکاری های همه جانبه ای با هم دارند. این کشورها در حوزه همکاریهای نظامی و امنیتی،‌ با کشورهای غربی به ویژه آمریکا توافق نامه های تسلیحاتی و دفاعی متعددی امضا کرده اند. چنانچه سعی کردند در صورت بروز مشکل امنیتی برای یکی از اعضاء از کمک به آن عضو دریغ نکنند. تشکیل نیروهای سپر جزیره و مداخله مستقیم نیروهای عربستانی و کویتی در بحرین، همزمان با آغاز تظاهرات مردمی با هدف سرکوب مخالفان بحرینی انجام شده بود، بخشی از این همکاریها است. این همکاریها همچنین زمینه حضور دهها هزار نیروی نظامی آمریکا در منطقه خلیج فارس را فراهم کرده است.
اما با توجه به تنوع ساختارهای سیاسی و اجتماعی در هر از یک این کشورها و تداوم روند تغییرات به نظر می رسد شکاف میان اعضاء در حال بزرگتر شدن است. مثلاً اینکه در سطح سیاسی، کویت تنها کشوری است که پارلمان منتخب دارد و این پارلمان از حقوق پارلمانی چون قانونگذاری و نظارت بهره مند است اما مجلس نمایندگان بحرین که مجمعی برای قانونگذاری در کشور است، در کنار خود مانعی چون یک شورای انتصابی از طرف پادشاه را می بیند.
و یا اینکه در سلطان نشین عمان، مجلس شورای منتخب از برخی صلاحیتهای نظارتی و قانونی بهره مند است و در این زمینه ها با مجلس مشورتی که یک شورای انتصابی است همکاری می کند. اما پارلمان امارات عربی متحده، حق قانون گذاری ندارد. این پارلمان شورایی فدرالی با نمایندگانی است که انتخاب آنان به صورت محدود صورت می گیرد. عربستان سعودی و قطر هر دو دارای شورایی مشورتی هستند .

تحولات جهان عرب، آغاز پیدایش تعارضات
در بحبوحه تحولات در جهان عرب عربستان سعودی، که به شدت از سقوط حسنی مبارک و زین العابدین بن علی و نقش انفعالی ایالات متحده آمریکا در جلوگیری از این مسئله، ناراضی بود، در سال 2011 میلادی طرحی مبنی بر تشکیل اتحادیه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس مطرح کرد که تا کنون جزئیات آن روشن نشده است.
این پیشنهاد در حالی می شود که حکومت آل خلیفه در بحرین با مخالفت اکثریت مردم این مواجه است؛ کشوری که چتر حمایتی عربستان سعودی را بر سر خود دارد و ریاض به شدت از تغییر و تحولات در این جزیرۀ کوچک بیمناک است.
در این میان، عمان با پیشنهاد اتحاد مخالفت و تاکید کرد در صورت اجرای چنین طرحی از عضویت در این شورا کناره گیری می کند. جدای از رویکرد مستقل عمان، اکثریت قریب به اتفاق شیخ نشین های خلیج فارس، نگران روند تحولات جهان عرب و به هم خوردن نظم منطقه ای هستند. در حالیکه عربستان، کویت و امارات متحده عربی پس از سقوط محمد مرسی با اعطای وام های میلیاردی از دولت کودتا حمایت کردند، اما قطر سیاست دیگری را در پیش گرفت و با کمک مادی و معنوی به اخوانی ها، تلاش کرد تا تلاش عربستان را ناکام بگذارد.

تنش بی سابقه در روابط قطر و عربستان سعودی
در صد و سی امین جلسه وزرای خارجه شورای همکاری خلیج فارس که روز سه شنبه برگزار شد، همه شاهد چهره های درهم کشیده سعود الفیصل، وزیر امور خارجه عربستان و خالد العطیه همتای قطری او بودند. در این جلسه بود که وزیر امور خارجه بحرین جلسه را ترک کرد.
تصمیم عربستان، امارات و بحرین به فراخواندن سفیرانشان از قطر- با این علت که این کشور از سازمانها، اشخاص و رسانه هایی حمایت می کند که امنیت و ثبات کشورهای عضو شورای همکاری را تهدید می کند- نشان دهنده وجود شکاف و اختلاف بین این سه کشور (عربستان، امارات و بحرین) با قطر است. از سوی دیگر، این سه کشور با کویت و عمان نیز اختلاف نظر دارند. از این رو به نظر می رسد این اختلافها در آینده ای نزدیک زمینه ساز ایجاد بحران بین این کشورها با کویت و عمان شود. دو کشور کویت و عمان با خواسته ها و فشارهای فزاینده عربستان سعودی برای تبدیل شورای همکاری به اتحادیه مقابله کرده اند. البته هیچ نشانه ای مبنی بر موافقت امارات با تبدیل شورا به اتحادیه در دست نیست. در این میان تلاش های خارجی نیز برای حل اختلاف بین این کشورها به نتیجه نرسیده است.
از سویی با کناره گیری شیخ حمد از سمت امیر قطر و جایگزین شدن فرزندش تمیم بن حمد به جای پدر، دوحه سعی کرد سیاستهای تندروانه سابق خود را اندکی تعدیل کند. به همین دلیل شاهد کاهش گذرای تنش در شورای همکاری خلیج فارس بودیم. اما تداوم حمایت آشکار قطر از اخوان المسلمین مصر و به ویژه پناه گرفتن شیخ یوسف قرضاوی، نظریه پرداز جنجالی اسلام گرایان مدرن در دوحه و تبدیل کردن دوحه به تریبونی برای حمله به سیاستهای کشورهایی چون مصر و امارات سبب شد تغییرات سیاسی قطر نیز برای اعضای شورای همکاری به ویژه عربستان رضایت بخش نباشد.
واقعیت اینست که اختلافات عربستان و قطر اختلافاتی ریشه ای است و قبل از هر چیز ریشه این اختلافات را می توان در مسائل مرزی دو کشور دید.
افزون بر آنکه عربستان سعودی هیچ گاه میانه خوشی با اخوان المسلمین نداشته است. به همین دلیل اتفاقات مصر در پس از سقوط رژیم حسنی مبارک سبب ناخرسندی ریاض شد. اما پس از تحولات سی ام ژوئن در مصر که به سقوط اخوان المسلمین انجامید، ریاض انتظار داشت کشورهای شورای همکاری خلیج فارس اگر از تلاش ارتش مصر برای انزوای سیاسی اخوان المسلمین حمایت نمی کنند، حداقل به حامی اخوان المسلمین و سیاستهای این گروه تبدیل نشوند؛ انتظاری که قطر اثبات کرد آن را عملی نکرده و نخواهد کرد. البته امارات عربی متحده تضادهای عمیقتری با اخوان دارد . امارات نخستین کشور عربی خلیج فارس بود که تضادش با اخوان را علنی ساخت.
یکی دیگر از دلایل ناخرسندی عربستان، بحرین و امارات از قطر سیاستهای رسانه ای این کشور است که شبکه ماهواره ای الجزیره مروج آن است. از نگاه ریاض، منامه و ابوظبی، الجزیره، به تریبون تبلیغاتی اخوان المسلمین و برخی از گروههای تندرو هوادار اخوان المسلمین تبدیل شده است.
دلیل دیگری که باید آن را در میان اختلافات محوری میان سه کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس با قطر قرار داد، بی توجهی به توافق نامه شورای همکاری خلیج فارس برای برخورد با گروههایی چون حزب الله لبنان است. ضمن اینکه این کشورها معتقدند رویکرد دوحه به گروههایی چون حوثی ها در یمن و حماس در فلسطین متفاوت با رویکرد حاکم بر شورای همکاری خلیج فارس است.
شورای همکاری شرایط بسیار سختی را سپری می کند .همگرایی سه عضو آن در برخورد با یکی دیگر از اعضا در حالی صورت می گیرد که دو عضو دیگر با این برخورد همراهی نمی کنند. این بزرگترین آسیبی است که جایگاه عربستان سعودی در تاریخ سی و چند ساله شورا با آن مواجه شده است. دیگر از سیاستهای متحد در مواجهه با مشکلات خارجی خبری نیست. پیش از این نیز عربستان ناخرسندی خود از رفتارهای عمان در برخورد با پرونده های منطقه ای از جمله نوع مناسبات با جمهوری اسلامی ایران را بیان کرده بود.
همچنین گر چه در برخورد با قطر به دلیل موضع آن کشور در مورد اخوان المسلمین امارات با عربستان همراهی می کند و یا شاید بهتر باشد که بگوییم عربستان با امارات همراهی می کند اما امارات و عربستان نیز اختلافات گسترده ای با یکدیگر دارند که شاید مهمترین آنها نارضایتی امارات از توافقنامه مرزی منعقد شده فیمابین طرفین باشد. امارات معتقد است در این توافقنامه مغبون شده و مناطق سرشار از گاز و نفت را در اختیار عربستان قرار داده است و مناطق بی خاصیت دیگری را در اختیار گرفته است.
هر چه باشد شورای همکاری خلیج فارس دیگر آن شورای پر طمطراق گذشته نیست که مدعی داشتنن موضع یکپارچه در مورد همه مسایل منطقه ای و جهانی باشد. این امر وقتی اهمیت بیشتری می یابد که به وضعیت کنونی جهان عرب و تکه تکه شدن آن توجه شود. به ویژه آنکه مصر به عنوان بزرگترین کشور در جهان عرب اینک درگیر مسایل داخلی است و از ایفای نقش در خور در منطقه نا توان گشته است. تحولات اخیر در شورای همکاری به تضعیف هر چه بیشتر موقعیت سیاسی اعراب در تحولات منطقه منجر خواهد شد.

5249