تاریخانه دامغان؛ تاریخی به قدمت اسلام

مدیر‌کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان سمنان، از مسجد تاریخانه دامغان به عنوان یکی از قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران و از جمله مساجد صدر اسلام یاد کرد و گفت: این بنای ارزشمند تاریخی در سال 1310 به شماره 80 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است‌.

محمد حسین بحرالعلومی در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه سمنان، تصریح کرد: این بنای کهن، نمونه کاملی از مساجد قرون نخستین ظهور اسلام است و شیوه معماری آن بواسطه نزدیکی به دوران ساسانی، از معماری این دوره نشات گرفته است. ضمن اینکه تاریخانه دامغان همچون دیگر مساجد صدر اسلام فاقد هر گونه تزئینات است.

وی با بیان اینکه این مسجد بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است، افزود: تاریخانه دامغان، پس از مسجد جامع فهرج یزد، یکی از کهن‌ترین مساجد ایران شناخته می‌شود‌.

بحرالعلومی گفت: این بنا در زمان اولین خلیفه عباسی و در فاصله بین سال‌های 132 هجری قمری و 170 هجری قمری ساخته شده است. در خصوص تاریخ ساخت این مسجد، اتفاق نظر وجود دارد و همگی آن را به اواسط قرن دوم هجری منتسب می‌کنند."آرتور پوپ"‌ ساخت این مسجد را به سال‌های بین 130 تا 170 هجری‌(750-786 م) منتسب می‌کند، محمدکریم پیرنیا بنای آن را به سال 160 هجری و برخی محققان دیگر نیز بنای آن را به اواسط قرن دوم هجری متعلق می‌دانند.

مدیر کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان با اشاره به وجه تسمیه نامگذاری این مسجد تاریخی نیز، اظهار کرد: نام مسجد از دو واژه تاریخانه تشکیل شده است که تاری لفظی ترکی و به معنای خدا‌ست.

بحرالعلومی با اشاره به ویژگی‌های این مسجد، تصریح کرد: "مسجد تاریخانه" از اولین نمونه مساجدی است که در ساختمان آن مناره نیز به کار گرفته شده است‌.

وی افزود: عده‌ای سبک معماری مسجد را عربی می‌دانند و ساخت آن را مشابه مسجد مدینه عنوان کرده‌اند، اما آثار بجا مانده از ستون‌های یک کاخ ساسانی در نزدیکی دامغان که شباهت بسیار زیادی با ستون‌های مسجد تاریخانه دارد، نشان می‌دهد که ساخت آن با الهام از معماری ایرانی و اسلامی انجام شده است‌.

وی خاطرنشان کرد: خاورشناسان و مستشرقان بسیاری به ابعاد هنری و معماری "تاریخانه" اشاره کرده‌اند از آن جمله "شارق احمد پاکستانی"، نویسنده مقاله‌ای تحت عنوان "تاریخانه معبد ساسانی" به رشته تحریر درآورده که در کتاب شناسی ایرج افشار به آن اشاره شده است و نیز "آندره گدار فرانسوی" در کتاب خود تحت عنوان "آثار و بناهای ایران" به موضوع تاریخانه می‌پردازد و "ارنست کونل" در کتاب هنر اسلامی خویش ترجمه مهندس هوشنگ طاهری صفحاتی از کتاب خویش را اختصاص به تاریخانه می‌دهد.

بحرالعلومی با اشاره به رساله یک باستان شناس فرانسوی در مورد این مسجد تاریخی، گفت: آندره گدار باستان شناس فرانسوی ضمن ارائه رساله‌ای مفصل سبک تاریخانه را صد در صد ساسانی دانسته و می‌گوید در ساخت مسجد تاریخانه تمام اشکال معماری ایرانی خالص است و حتی در بکار بردن مصالح، همان مصالح بکار رفته در معماری ساسانی یعنی آجر و خشت و گچ و چوب استفاده شده است.

وی ادامه داد: بر اساس تحقیقات انجام گرفته ساخت اولیه این بنا به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد. این بنا که به گمان بسیاری قدیمی‌ترین بنای مذهبی ایران یا در شمار قدیمی‌ترین بناهای اسلامی در ایران است، قبل از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعدا به مسجد تبدیل شده است. تجدید بنا و مسجد آن مربوط به قرن دوم هجری است و اسلوب ساختمان آن نیز به سبک بناهای دوره ساسانیان است.

این مقام مسوول با بیان اینکه عناصر تشکیل دهنده این مسجد عبارت از یک حیاط مربع است که در سمت قبله یک تالار ستون دار و در سه قسمت دیگر آن یک ردیف رواق ساخته شده است، افزود: تالار ستون‌دار آن، دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است، به نحوی که ناو وسطی که شامل محراب و منبر است، عریض‌تر از ناوهای طرفین خود است که بیانگر مراحل اولیه شکل‌گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است.

وی اضافه کرد: این مسجد در وسط دارای صحن بازی به ابعاد 72.26 متر طول و 72.25 متر عرض است که دور تا دور آن را فضاهای طاقداری فرا گرفته است، بدین ترتیب که 22 دهنه طاق به این صحن باز می‌شود.

بحرالعلومی اضافه کرد: ورودی این مسجد از جناح طولی شرق است. پوشش مسجد، با طاق‌های گهواره‌ای بر روی قوس‌ها و ستون‌های مستحکم صورت گرفته است. امروزه طاق‌های گهواره‌ای مسجد فرو ریخته‌اند، ولی در فرم اصلی قابل مقایسه با طاق‌های گهواره‌ای مسجد جامع فهرج بوده‌اند. همچنین برای نگهداری طاق‌ها، ستون‌های عظیمی از آجر بر پا شده که توسط قوس‌هایی به همدیگر و به دیوار وصل شده‌اند. بر روی این قوس‌ها نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهواره‌ای را بر آن سوار کرده‌اند.

مدیر کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان ادامه داد: قوس‌های بالای ستون‌ها با فرم بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شده‌اند. برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوس‌ها به ستون و دیوار از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز رواق سمت قبله قرار می‌گرفته، از دهانه‌های دیگر عریض‌تر و بلندتر ساخته شده است. به این ترتیب علاوه بر سنت معماری دوره ساسانی به مرکز و جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی داده شده است، ستون‌های این مسجد مدور به قطر 160 سانتی‌متر و محیط 90.4 تا 97.4 متر است و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن متکی است، 284 سانتی‌متر و تا پشت بام 6 متر تمام شده است. هر ضلع از آجرهای مربع این ستون‌ها 34 و ضخامت آنها 5.7 سانتی‌متر بوده که به طور متناوب - به پیروی از آجر چینی دوره اشکانی و ساسانی - افقی و عمودی روی هم چیده شده‌اند. ضمن اینکه این ستون‌ها کاملا قابل مقایسه با ستون‌هایی است که در تپه حصار دامغان از یک کاخ ساسانی خاکبرداری شده است.

بحرالعلومی همچنین گفت: قسمت پایین بعضی از ستون‌ها(در کاخ ساسانی) که از آجرهای مربع (35*35*8 سانتی‌متر) ساخته شده، نشان می‌دهد که آجرها به طور متناوب عمودی و افقی به قطر 79.1 متر روی هم قرار گرفته‌اند و با دقت در ابعاد اندک تفاوتی بین این دو بنا به نظر می‌رسد، از جمله اینکه قطر ستون‌های تاریخانه که با اندود نازکی پوشیده شده،60.1 متر است که اگر تزیین نسبتا ضخیم ستون‌های کاخ دامغان را در نظر بگیریم، هر دو مساوی خواهد بود.

مدیرکل میراث فرهنگی استان افزود: در بخش غربی مسجد، بناهای وابسته‌ای وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفته‌اند. از جمله این بقایا می‌توان به یک مناره با مقطع چهار گوش اشاره کرد که در کنار مسجد بوده و 5.6 متر مربع وسعت داشته است. در کنار این مناره در دوره سلجوقی مناره دایره شکل دیگری ساخته شده که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی بوده و نام بانی آن "بختیار فرزند محمد" و تاریخ ساخت آن- 420 ه. ق- ذکر شده است.

وی با بیان اینکه ارتفاع کنونی این مناره 26 متر است و 86 پله دارد،خاطرنشان کرد: محبط آن در پایین 13 متر است که به تدریج از آن کاسته می‌شود و در بالا به 8.6 متر می‌رسد. آجرهایی که در ساختمان این منار به کار رفته، 4 تا 5.4 سانتی‌متر قطر و 22 سانتیمتر طول و عرض دارند و آجرهایی که در تزیینات خارجی مصرف شده به طول و عرض 17 یا 17.5 و ضخامت 3.5 سانتی‌متر است، مسجد تاریخانه دامغان جزء اولین مساجد ایران است که در آن مناره ساخته شده است .

وی افزود: صحن مرکزی این مسجد سنگ فرش یا آجر فرش نشده و تنها با ماده‌ای آهکی یا گچی پوشیده و کوبیده شده است . این صحن با هیچ پله‌ای از صفه‌های طاقدار جانبی متمایز نمی‌شود و این از ویژگی‌ها و سادگی‌های مسجد است.

وی از این مسجد به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه های دامغان یاد کرد و گفت: سالانه به طور متوسط بالغ بر 8 هزار گردشگر داخلی و خارجی از این مسجد دیدن می‏‌کنند.

انتهای پیام